Azghun héslar

Roman

Terjime qilghuchi: dildar

Mu’elliptin

Uyghur qérindashlirimgha chin qelbimdin allahning salami bilen salam yollaymen:

Essalamu eleykum!

Silerge salam yollash pursiti bergen allahqa hemdu sana éytish bilen birge, buninggha wesile bolghan, kitabni terjime qilghan we neshr qildurushqa ejir singdürgen kishilerge rehmet éytimen.

Qimmetlik oqurmenler!

«oqu» allahning insanlargha nazil qilghan tunji permanidur. Oqumaq bir eserni shundaqla oqup qoyush emes, belki uning menisini chüshinish we emeliyetketbiqlash démektur. Hayatni toghra tonushning birdinbir yoli qur’an kerimni oqushtin ibarettur. Siz oqughan herqandaq bir kitab allahning kitabi qur’an kerimni chüshinishingizge wesile bolushi kérek. Qolingizdiki kitabimning bu heqte sizge paydiliq bolushini ümid qilish bilen birge, allahtin silerge salametlik we xatirjemlik tileymen.

Hörmet bilen: sebihe:

Ghezeptin quyqa chachliri tik turup ketken arif ependi öyning ichide uyaqtin buyaqqa méngip yüretti, tamaka tutqan qolliri achchiqtin titreytti. U derdini ayali meryem xanimdin almaqchi bolghandek tuyuqsizla warqiridi:

— manga bir chine su ber!

Meryem xanim derhal ashxanigha mangdi. Ashxanining bir bulungida qizi ayshen shümshiyip olturatti. U qizigha doq qilip:

— dadang bilip qalsa ishing chataq désem perwa qilmighan iding, mana déginimdek boldimu?

— néme boptu...

Ana qizining sözini böldi:

— boldi, boldi, dadang ününgni anglimisun!

Meryem suni érige sunuwétip:

— al bégim, ötünüp qalay, achchiqingni bésiwal, — dédi.

— qizingning qilghan ishini kördüngmu, qandaqmu achchiqlanmay turalaymen?!

— qizimiz téxi yash, nadan, belkim yashliq qilghandu, emma u xeqning qizliridek...

Arif warqiridi:

— aghzingni yum! uni aqlaymen déme, qizinggha de, undaq ademlerge béridighan qizim yoq. Men köydüm pishtim dégenlerni bilmeymen, uqtungmu? Men téxi xeqning qizlirini eyiblep yürsem, qizimning mendin yoshurunche muhebbetliship yürginini qara!

— gödeklik qilghandu bégim.

— gödeklik? Men uni néme ümidler bilen oquttum, he? Uninggha shunchilik ishen’gen idim, isit! qoshnimiz nuriddin ependi manga: «qoshnam, qizinggha ishensengmu emma etrap yaman, qizing börilerge yem bolup ketmisun yene» dése perwa qilmaptimen, — dep özini eyibleshke bashlidi.

Eslide ishning jeryani mundaq idi: bir ish üchün rayonluq hökümetke mangghan arif ependi baghchidin ötüp kétiwétip, qizining bir yigit bilen qol tutushup turghanliqini körüp béshidin bir chélek su quyuwetkendek shürkinip ketti. Éniqki, qizi mektepke barmighanidi. Dadisining xuddi asmandin chüshkendekla yénida peyda bolghanliqini körgen ayshen hoduqqinidin néme qilishini bilmey qaldi. Arif ependi shu yerdila qizini bir kachat saldi we udul öyge yandurup keldi.

Bu weqe meryem xanimni tolimu endishige saldi, chünki éri bu seweptin ayshenni mekteptin chiqiriwélishi mumkin idi. Emma u qizining oqup bilimlik adem bolushini arzu qilatti. Hemmidin muhimi qizi choqum mektepni püttürüp, diplomini élishi kérek idi.

Bu chaghda achchiqi xélila yénip qalghan arif, ayaligha:

— toghra, biz bir yerde xatalishiptimiz, emma qeyerde? Hemme gunah mende. Shunga bu ishni hel qilish yene manga qalghan oxshaydu, méningche qizimiz aldi bilen oqushini püttürüwalsun, oqughan adem yerde qalmaydu. Men uning kelgüside érining qoligha qarap qélishini xalimaymen.

Bayatin béri bir bulungda ün tinsiz teswi sérip olturghan arifning anisi jemile momay gepke arilashti:

— oghlum, men sanga shunche dédim bolmisa. Qarighine, mushu künlerde xotunlar kocha koylarda erkin azade yürüshke bashliwédi, waqtini qehwexanilarda ötküzidighan erler téximu köpiyip ketti. Ishleymen dep xeqning xizmitini qilip yürgen xotun qizlar, özining erlirini, dadilirini kütüshtin bash tartidighan boluwaldi, bu ishning aqiwiti ene shu.

Oghli qopalliq bilen:

— kotuldimighine apa, — dep anisini jimilidi.

— menmu silerni yaman bolsun demdim? Köyün’genlikimdin bu geplerni qiliwatimen, dep jawap berdi anisi.

— bilimen apa, bilimen, kechürgin, shu tapta keypiyatim peqet yaxshi emes, — dédi arif.

— oghlum, men’ghu taza bilip ketmeymen, shundaqtimu menche...

U téxi gépini tügetmey turupla, meryem xanim qéyni’anisining sözini bölüwetti:

— menche néme? Apa, sizmu purset tapsingizla arigha kiridikensiz.

Momay jimip qaldi. Buni körgen arif xotunigha:

— awwal gépini bir anglap baqmamsen, — dédi we anisigha qarap:

— qéni sözle apa, quliqim sende, déwidi, jemile momay bashqidin janlinip:

— oghlum, bayiqi niyitingdin yan’ghin, eng yaxshisi bu ishni waqtida bir terep qiliwéteyli, — dédi.

Ashxanida momisining sözlirige qulaq sélip olturghan ayshen öz özige:

— granit kalla. Yene aljighili turdi, dep ghodungshidi.

Del shu chaghda yene meryemning awazi anglandi, u sipayiliq bilen:

— undaq déme apa. Qizim oqup öz jénini jan ételeydighan bolsun, kéyinche xeqqe mohtaj bolup qalmisun, — dédi.

— oqushnighu oqusun, emma buning bilenla yaramliq adem bolup chiqishigha bir néme démek tes. Burun medrislerde hem ilim hem exlaq ögitetti. Lékin hazirqi balilar mektepte oqughanséri buzulup kétiwatidu. Qara, awu oghlung yunusning ehwalimu ayshendin qélishmaydu. Bu balilar oqup diplom alsila kupaye qilmaydu, eng muhimi adem bolmaq, dédi jemile momay.

Meryem qayil bolmay:

— adem bolidighan bolmaydighanliqini siz nedin bilisiz? Dep soridi.

— nedin bilisen dégen qandaq gep? Op’ochuq turmamdu, balilarning qelbige allah söygüsini singdürmigen bundaq ma’arip qandaq adem yétishtürmekchidi? Diplomini kötürüwélip xelqni qaqti soqti qilip yürgen ademler azmu? Dédi.

— anam toghra deydu, dédi arif.

Ayshen bu sözlerni anglighanséri endishige chüshti, bundin kéyin mektepke baralmasliq qorqunchi qelbini chirmiwaldi.

Meryem xanim:

— sen apamning geplirige qulaq salma bégim, undaqmu bolup ketmes. Terbiye bérip, bundin kéyin qattiq tutidighanliqimizni bildürüp qoyayli.

Jemile momay bularning néme oylaydighanliqini peqet chüshinelmidi. Sözlirining qilche tesir qilmighanliqini bilip tursimu, yene axirqi qétim nesihet qilip baqmaqchi boldi:

— ah , qizim, ah! bizge zadi néme boldi? Bilmidim, héch bilmidim. Hemme nersimizni yoqattuq, qéni bizdiki étiqad? Qéni bizdiki ippet, ar - nomus tuyghusi? Burunlarda bundaq edepsizlikler uyaqta tursun, hetta birersi yoldin ötüp kétiwatqan xotun yaki qizimizgha qiya béqip qoysimu, buni ippitimizge qilin’ghan haqaret dep bilettuq. Emdichu? Bizning eqlimiz nege ketti?

Anglawérishke taqiti qalmighan meryem xanim zerde bilen:

— he, emdi biz nomussiz bolup qalduqmu?! — dédi.

Ayshen bolsa ashxanida olturup, öziche momisining sözlirige reddiye bériwatatti:

— aljighan qéri, özüngni kim chaghlap qalding? Bu sözliring bilen dadamni qaymuqturup baq qéni, körgülüküngni körsitimen!

Shu esnada yene momisining awazi anglandi:

— towa de qizim, silerni nomussiz désem özümni haqaretligen bolmamdim? Men silerdin emes, bulghan’ghan étiqadtin aghriniwatimen. Biz bolsaqmu bu patqaqqa chüshmeyli dewatimen. Rehmetlik qéyni’atang herda’im: «xanim, bu ishlar hergiz yaxshiliqtin bisharet bermeydu. Qarighine, cheklenmigen nerse qalmidi, bundaq kétiwerse bara bara bu milletning sezgüliri ölüp, bixutliship kétermikin dep qorqimen», deytti, mana emdi uning éytqanliri kéliwatidu, — u birdem toxtiwélip sözini dawam qildi:

— némila qilsa ünimizni chiqarmiduq, hemishe béshimizni ichige tiqip, qorqupla yürduq. Merdanilik bilen kökrek kérip otturigha chüshidighan birsi chiqmidi.

Arif anisining sözini böldi:

— apa, sen mushu tüzümler bilen chiqishalmayla ötüp ketting. Néme boptu? Ene, mesjidmu, chérkawmu turuptughu, xeq xalisa mesjidke kiridu, xalisa chérkawgha. Sen bolsang etidin kechkiche dölettin aghrinipla yürisen.

— ah , oghlum! rast deysen, rastinla héch ish bolghini yoq, hemme ish öz yolida, güldek kétip baridu. Qimarxanilar, pahishixanilar échilmaywatidu, qizlirimiz, oghullirimiz azmaywatidu, shundaqmu? Öz wetinimizde héchbir qizimiz yaghliq chigken gunahi üchün oqushtin qalmaywatidu, chetke qéqilmaywatidu, allahning hökümlirige shertsiz emel qiliniwatidu, shundaqmu? — dédi momay.

Meryem taqet qilalmay, uning sözining bélige tepti:

— hem qizlar oqumisun deysiz hem mektepke kirelmigen qizlarni aqlaysiz. Sizning qestingiz méning qizimdimu?

Momay:

— yaq balam. Méni némandaq chüshenmeydighansen, men qizlar oqumisun dédimmu? Yaxshi shara’iti bolsa némishqa oqumisun? Bir insanning, eng muhimi bir musulmanning meqsiti, her ishta allahning raziliqini közlesh emesmu? Emma siler pütünley bashqa niyette, «qizim oqup diplom éliwalsila boldi» dewatisiler, — dep jawap berdi.

Arif ependi térikip:

— boldi bes, dédi we dawam qildi:

— bularni qoyup turup, awwal néme qilish kéreklikige kéleyli. Qizimizning istiqbali bilen oynashmayli, bu dewrde oqumisa bolmaydu, — arqidinla ayaligha:

— xanim, awu qizinggha éytip qoy! bundin kéyin péyige chüshkinim chüshken. Kichikkine bir xataliqini tutuwalsam, uni bosh qoyuwetmeymen.

Ashxanida qulaqlirini ding tutup, dadisining sözlirini tingshap olturghan ayshen towliwetkili tas qaldi. Emdi téximu éhtiyat qilmisa bolmaydighanliqini hés qildi. Emdi u söygini bilen qandaq körüsher? Herqanche pinhan jayda uchrashqan bilenmu yenila dadisining közidin qéchip qutulushi mumkin emes idi. Ayshen könglide dadisidin aghrindi, chünki eger uning ornida akisi bolghan bolsa, dadisi jezmen: «oghul bala bolghandin kéyin boptu, héchqisi yoq» dégen bolatti. Ayshen bu tengsizlikke ghezeplinetti.

Jemile momay yene derdini ichige yutushqa mejbur boldi. Balilirining allahtin bu qeder yiraqliship kétishi uni tolimu azaplaytti, kéche kündüz balilirining könglige insab tilep du’a qilatti we du’alirining haman bir küni ijabet bolidighanliqigha ishinetti.

Bu weqe bolup aridin bir nechche kün ötti. Bir küni arif ependi kechte öyge kélip oghli yunusning téxi qaytip kelmigenlikini kördi. Kechlik tamaqtin kéyin chay ichip olturup ayaligha:

— xanim, bügün bizning oghulni bir qiz bilen kördüm. Qarisam bir birsige taza mas keptu jumu! — dédi zoq bilen.

— néme dégining u bégim, xuda saqlisun uning özige oxshash birini tépishidin, — dédi meryem.

— héchqisi yoq, u dégen er kishi, perwasiz jawap berdi arif.

— undaq déme, bextsizlikning erkek chishisi bolmaydu, dédi meryem.

Jemile momay:

— oghlum, erkekning ippiti yoqmu? Ippet dégen söz yalghuz ayallarghila qaritilghanmu? Ayshenni tosisiler, yunusqa kelgende apirin deysiler. Bu qandaq gep bolup ketti emdi?

Ayshen ashxanidin tiwishsiz chiqip keldi we astaghine ishikning arqisigha ötüp gep tingshashqa bashlidi. Ichide bolsa tunji qétim momisigha: «yaraysen moma, dawam qil» dewatatti.

— néme bolatti, — dégech dawam qildi arif:

— erkishi dégen shu, yarimisa tashlaydu.

Jemile momayning achchiqi keldi:

— isit sanga arif ismini qoyghinim, peqet isminggha layiq aqillarche pikir qilmaydikensen. Sen téxi néme bolidighinini bilmemsen? Néme bolatti, allahtin yiraqlishidu, peyghemberdin yiraqlishidu! buningdinmu éghir aqiwet bolamdu?

— shuni untup qalma ana, bular téxi yash. Kéyinche ibaditinimu, towisinimu qiliwalidu.

— peyghembirimiz hezriti elini: «diqqet qil! namehremge ikkinchi qétim baqsang, jawabkarliqqa tartilisen»dep agahlandurghan waqtida, eli téxi yash idi. Yashliq allah teripidin bizge ata qilin’ghan bir némettur, uni xalighanche israp qiliwétishke bolmaydu. Sen dep baqqine, sen bir öyning tüwrüki bolush salahiyiting bilen bala chaqanggha qachan ige bolisen?

— chéchilma ana, ulargha héchnéme bolmaydu.

— oghlum, bu bighemlikingge heqiqeten heyran qéliwatimen.

Arif anisining mürisige qolini qoydi we:

— unchiwala qilip ketme ana, hazir dewr özgerdi, zaman’gha maslashmay bolmaydu, — dédi.

Bu gepni purset bilgen meryem derhal érige:

— bégim, yéngi yil kélip qaldi, u küni ötküzülidighan kéchilikke ayshenning hemme dostliri barmaqchiken. Shunga uningghimu yaxshiraq bir qur kiyim alaylimikin déwidim, tengtushlirining aldida boynini qisip qalmisun deymina, dédi.

— nede ötküzülidiken? — dep soridi arif.

— rayonning toy salonida, — jawap berdi meryem.

— kiyimni elwette alimiz, emma bir shertim bar, sen u küni qizing bilen bille barisen.

— bolmasmikin bégim, héchkimning ata anisi barmaydu u yerge, derhal qarshi chiqti meryem.

— undaq bolsa akisi bilen barsun, — dédi arif.

— bolidu. Emise sen pul qoyup qoyghin, ete kiyim alghili chiqimiz.

Jemile momay yene sebir qilalmidi, ichide: «bayatin béri shunche gep qiliwetsemmu yene özlirining bilginini qiliwatidu. Allahning: ‹ularning qulaqliri bar, emma ular gastur; Közliri bar, lékin ular emadur» dégini belkim mushu bolsa kérek» dep oylidi we oghlining közlirige qarap turup soridi:

— towa qildim, bir mushu qalghan idi. Bu qiliwatqanliringlar silerning étiqadinglargha toghra kélemdu zadi?

Arif jawap bermey chiqip ketti, uning apisining pendi nesihetlirini anglighusi kelmigenidi.

Meryem qéyni’anisini silkidi:

Sen olturushungni bilgine, néme dep hemme ishimizgha chat kériwalisen?

— balam, qiliwatqan ishinglar xata. Baliliringlarni qarap turup otqa ittiriwatisiler, — dédi jemile ana.

— némini xata qiptuq? Dunyagha ikki qétim kélemti? — dédi meryem.

— durust, eger dunyagha yene bir qétim kélish pursiti bolghan bolsa, u halda öltürüwetsimu allahning sizghan siziqidin chiqmaytti.

— héchnéme bolmaydu, allah kechürüwétidu. Senche bolghanda kéchilikke barmay dostlirining aldida yerge qarap qalsunmu?

— allah kechürüwétidu deydighan’gha néme asasing bar? Eger kechürmisichu? U dunyada allahning aldida yerge qarap qalsa meylimu?

Meryem jemile anining sözini qétighimu élip qoymay, yene öz gépini yorghilatqili turdi:

— apa, senmu he désila arifning qulaq méngisini yéme, méning achchiqim kélidu.

— qizim, ular méning newrilirim. Ulargha ich aghritqanliqimdin sözleymen shu, — dep özini aqlashqa urundi jemile ana.

— sen aldi bilen özengge ich aghritiwal, — meryem shundaq depla momayning aghzini tuwaqlap qoydi.

Jemile ana aghzini yumushqa mejbur boldi, burun héchkim özidin chonglargha bundaq teleppuzda gep qilmaytti, her da’im edeplik, hayaliq bolushqa tirishatti. Shu kishilerningmu héchqaysisi uniwérstitni püttürmigen. Hazirqilar bolsa oqughanséri betterliship kétip baridu, eslide oqughan kishi dégen téximu medeniyetlik bolsa toghra bolatti. Bular mektepte néme öginiwatidikin tang?! u shu xiyallarni qilghach, asta qopup hujrisigha kirip ketti. Jemile ana derdini, isteklirini yenila hemmige qadir igisige éytatti.

U hemmidin méhriban idi; Hidayet qilghuchi, towa qilghuchining gunahlirini kechürgüchi idi; U dunya we axiretning yégane ilahi idi.

* * * * *

Bir nechche kündin kéyin...

Meryem xanim we qizi ayshen dukanmu dukan bash tiqip yéngi yilliq kiyim tallawatatti. Ayshenning tallighini apisigha yarimaytti, apisi yaqturghanni bolsa ayshen yaratmaytti. Ayshen, «dostlirimning aldida külkige qalimen» dep apisi tallap bergen hemme yérini chümkeydighan kiyimlerni élishni xalimighanséri, meryem xanimning jahilliq bilen ayshen yaxshi köridighan ochuq, moda kiyimlerge qarshi chiqishi uni tériktürüp, öltürey dewatatti.

Ular shundaq talash tartish qilip yürüp, yene bir dukan’gha kirdi. Dukanning ayallar kiyimlirini satidighan teripide xéridarlar tolup ketkenidi, hérip hali qalmighan meryem xanim bir bosh yer tépip olturuwélishqa aldiridi. Bu chaghda dukanning mal satquchisi yétip kélip :

— silerge qandaq yardimim kérek? — dep soridi.

— yéngi yil kéchilikide kiyidighan kiyim lazim idi, — dep jawap berdi ayshen.

Mal satquchi: «bolidu» dédi de, bir nechche qur kiyimni körsetkendin kéyin, qisqa yopkilarni tonushturushqa bashlidi...

Buni körgen meryem xanim derhal:

— bolmaydu, bular bek qisqiken. Dadang körse achchiqi kélidu, — dédi.

Mal satquchi uning gépige qarshi chiqti:

— buning neri qisqa? Kelgenlerning hemmisi mushu xilidin éliwatidu. Kiygen chaghda dadisigha körsetmisila boldighu!

Bu sözler bir chette kiyim tallawatqan yash qizning diqqitini tartti we yénidiki dosti eslemge:

— eslem, sen tallighach tur, men awu terepke bérip kéley, — dédi de, ayshenler turghan terepke qarap mangdi. Eslem bolsa öz özige:

— helime yene özini tutuwalalmidi, dep pichirlap qoydi.

Helime mal satquchining qolidiki uzunluqi 40 santimétirmu kelmeydighan yopkini körsitip turup:

— mushuni qisqa emes dewatamsiz? — dep soridi.

Mal satquchi:

— néme, uzunmiken? — dédi heyranliq bilen.

Helime jawap bermey, meryem xanimgha buruldi we:

— kechürüng hede, menche siz qizingizni bilip turup otqa ittiriwatisiz, — dédi.

Ayshen bu gepke chidap turalmay derhal jawap berdi:

— herkim özini biliwalsun, herkimning öz gunahi özige.

— ughu shundaq singlim, lékin birning kasapiti minggha dégen gep bar, — dédi helime.

Ayshen aghzini pürüshtürüp :

— karingiz néme? — dédi.

— musulman ikenlikingizni bilgechke bu geplerni qiliwatimen. Musulmanning musulmanni agahlandurush mejburiyiti bar, — dédi helime.

Mal satquchi qiz arigha kirdi:

— bu yer sizning eksiyetchi köz qarashliringizni terghip qilidighan yéringiz emes.

— bu néme dégningiz? — dep soridi helime.

— néme bolatti, shu tapta qalaqliqni teshwiq qiliwatisiz, — dep jawap berdi mal satquchi.

— qalaqliqtin xudayim saqlisun, musulman qalaq bolmaydu, shunga bu gépingizni özümge almaymen. Men peqet ularning musulman ikenlikini eskerttim xalas, — dédi helime.

Ayshen:

— karingiz bolmisun déduqqu, — dédi.

— qérindishim, jénim singlim! méning qandaqmu karim bolmisun? Kimmu sendek bir güzel qizning allah raziliqigha érishelmeslikige qarap turalaydu?

— xuddi méni tonuydighandekla gep qilisizghu? — zangliq qilghandek soridi ayshen.

— sizni tonush tonumasliqimning kari chaghliq, emma biz diniy qérindash, — dédi helime.

— emise siz allahning mendin razi bolmaydighanliqini nedin bilisiz? — dep soridi ayshen.

— özingiz dep béqinge qéni, sizche razi bolarmu?

Ayshen gep qilalmay qaldi, «belkim dégenliri toghridur» dégenlerni xiyalidin ötküzdi. Taqet qilalmighan mal satquchi:

— dunyagha ikki qétim kélemti, sizchu, tola méning ishimgha arilashmang, — dédi achchiq bilen.

— toghra éytisiz. Peqet bu dunyagha yene bir qétim törilish imkaniyiti yoq bolghachqila, téximu éhtiyatchan bolush, ömrini qedirlesh kérek, — dédi helime we meryem xanimgha :

— qozingizni öz qolingiz bilen börilerge tashlap bermeng. «kéyinki pushayman özüngge düshmen» dégen gep bar, — dédi.

Meryemning emdi heqiqeten achchiqi kelgenidi, shunga yüz xatire qilip turmayla warqiridi:

— mange néri, ishingni qile! hemmimiz musulman, herkim özini biliwalsun.

— bu ishlargha özüng shahid bol, i allah! — dep nida qildi helime we dosti eslemning yénigha qaytip keldi. Eslem dostigha kayidi:

— da’im shundaq özüngge ish tépipla yürisen, néme qilsa qilmamdu, séning néme karing?

— bu gep séning aghzingdin qandaq chiqti? Karim bolmay turalamdim? Peyghembirimizning burunqilar heqqide: «ular yamanliqlarni tosmighanliqi üchün, yamanliq qilghuchilar bilen bille allahning ghezipige uchridi» dégenlikini bilmemsen? — dédi helime.

— emma bir nuqtini untup qalding, — dédi eslem.

— qaysi nuqta? — dep soridi helime.

— yamanliqni shundaq qarisighila tosqili bolattimu? Teblighning, nesihetning, dewetning héch roli yoqmu? Heqiqetni yaqlash bizning hoquqimiz, lékin uyghun bolmighan waqitta, xata usulni qollinish eksiche netije béridu. Senche dégenlirim toghrimu? — dédi eslem.

— géping orunluqtek turidu, xata qilghan bolsam. Allahtin gunahimni tileymen. Emma méning meqsitim, azraq bolsimu yaxshiliqning uruqlirini chéchish idi, epsus, shor tupraqta giya ünmeydiken, — dédi helime xorsinip.

— némige xorsinisen? — dédi eslem, — her chaqiriqqa demalliqqa hemme adem egiship bolalamdu?

— men uni démidim, — dédi helime.

— emise néme?

— ejeba bizdek millettin dunyada yene biri barmidu? — dédi helime.

Eslem chüshenmey :

— u néme dégining emdi? — dep soridi.

— étiqadta aynighan, u tengdishi yoq islam dinigha emes, belki öz kallisida shekillendürüwalghan atalmish «islam» gha étiqad qiliwatqan; Ismi musulman, qiliqi kapir; Dini islam, tutqan yoli gherbche. Mushundaq millet barmidu? Ah xuda, néme künlerni körüwatqandimiz!

Eslem:

— boldi qaytayli emdi, qara, yene ümcheygili turdung, — dédi.

Ular dukandin chiqip kétiwatqanda, helime mal satquchining özige qarap alayghanliqini körgen bolsimu, yenila tebessum bilen:

— ishingizgha beriket tileymen, — dédi we qoshup qoydi:

— méning ishingizgha arilishiwélish niyitim yoq idi. Qiyamet küni hésab bérish üchün allahning huzurigha barghinimizda, bügünki ish ésingizge kelgende, méning heqliq ikenlikimni bilip yétisiz, emma u chaghda tolimu kéchikken bolisiz. Allahning salimi hidayet tapqanlargha bolsun!

Ular chiqip ketkendin kéyin, ayshen öz özige sözlidi:

— mawu ishni qarimamdighan. Momamghu qéri, chüshenmeydu désem, eslide yashlarning ichidimu momamdek qalaqlar barken emesmu?

Nihayet, ayshen özi yaqturghan kiyimdin birni aldi. Emma bu kiyimni dadisigha körsetmeslikni pilanlidi, chünki dadisi uning bunchiwala qisqa kiyim kiyginini körse choqum achchiqlaytti. Boptu, dadisidin’ghu yoshurar, emma ikki mürisidiki perishtilerdin yoshurup qalalarmu? Perishtilerdinmu yoshurdi deyli, allahtinchu? Allahtin yoshuralmaydighanliqi éniq. U halda bularni yene oylap olturushning néme hajiti, bir kün bolsimu dunyada yashighini ewzel...

Yéngi yil yétip keldi. Ayshenning teyyarliqlirimu pütüp qalghan idi, hetta jabdunidighan satirashxana bilenmu kéliship qoydi. Dadisini qayil qilish bir az teske chüshken bolsimu, apisi yene uning yardimige yétishti. Yashliqining peyzini sürelmigen apisi ayshenning déginini qilip bérishke teyyar idi.

Yéngi yil axshimi ayshen akisi yunus bilen bille öydin chiqti. Talagha chiqishigha yunus singlisidin:

— özüng yalghuz bérishni xalamsen? — dep soridi.

Ayshen qulaqlirigha ishenmey qaldi, «akam méni chékip béqiwatqan bolmisun yene» dégen oy kallisidin yalt qilip kechti we néme dep jawap bérishni bilelmidi. Yunus uning téngirqap qalghanliqini körüp tekrar soridi:

— xalamsen dewatimen? Menmu nurten bilen körüshmekchidim. Sen waqit belgile, men shu chaghda kélip séni élip kétimen.

Ayshen xushalliqtin sekriwétishke tas qalghan bolsimu, chandurmasliqqa tiriship:

— meyli, — depla jawap berdi we aka singil kéliship ayrilishti. Meryem xanim bilen arif ependi bolsa, qizini akisigha tapshurghinidin xatirjem halda öyde olturatti.

* * * * *

Ayshen sawaqdishi seher bilen körüshüp yéngi yil kéchiliki ötküzülidighan zalgha qarap méngishti.

Del shu chaghda yunusmu nurten bilen körüshüshke teqezza boluwatatti, déyiship qoyghan yérige yétip kelginide nurten téxi kelmigenidi. U bir yerni tépip olturup söyginini saqlighach etrapqa köz yügürtti, nérida shalang saqal qoyuwalghan bir yigit kitap oqup olturatti. Yunus uningdin sa’etni sorimaqchi boldi, lékin yigitning diqqitini bölüshni xalimidi. Birdem ikkilinip turup, axiri éghiz achti:

— kechürüng...

Yigit béshini kötürüp:

— manga dewatamsiz? — dep soridi.

— he’e, sa’itingiz qanche boldi?

Yigit sa’itige qarap qoyup jawap berdi:

— alte yérim boldi.

— rehmet, — dédi yunus.

Démek, nurtenning kélishige yene yérim sa’et bar idi, yunusning ichi siqilip chongqur bir uh tartti. Buni körgen yigit:

— tit tit boluwatqan oxshimamsiz? — dep soridi.

— shundaq, yene yérim sa’et bar iken, men saqlashqa bek öch, — dédi we arqidinla:

— dostumni saqlawatattim, — dep qoshup qoydi.

— shundaqmu? Menmu saqlashqa öch. Emma insan ömri saqlash bilen ötidu, eger saqlawatqiningiz söygen kishiliringiz bolup qalsa, waqitning ötmiki téximu tes, — dédi yigit.

Yunus téngirqap qaldi, ichide «bu yigit méning söyginimni saqlawatqinimni bilip qalghan oxshimamdu» dep oylidi we uning bilen parangliship waqitni ötküzmekchi boldi.

Yunus:

— sizmu söyginingizni saqlawatamsiz? — dep soridi.

— shundaq. Lékin méning söyginim kelmeydu, men uning yénigha barimen, — dep jawap berdi yigit.

— he, démek söyginingiz yiraqta ikende?

— hem shundaq hem emes.

— chüshinelmidim, — dédi yunus ganggirap.

Yigit gepni yötkiwetti:

— söyginimni saqlawatimen deng.

— he’e. Siz qandaq bildingiz?

Yigit demalliqqa jawap bermidi, sel turuwélip yene söz témisini yötkimekchi bolup soridi:

— sizche söygü dégen néme?

Yunus bu kütülmigen so’algha néme dep jawap bérishni bilelmey yigitke qaridi, yigitning chirayida ajayip bir xil özige ishinish ipadisi bar idi.

— söygü birxil güzel héstin ibaret, — dep jawap berdi yunus.

— sizche söygü bilen hewesning, arzuning, ötkünchi hés tuyghularning perqi néme? — dep soridi yigit.

— kallam éliship ketti, siz pisxologmu?

— yaq, dédi yigit.

— bu dégenliringizni peqet oylap baqmaptikenmen, dep jawap berdi yunus.

— démisimu bizning kishilirimizde pikir we tepekkur gadayliqi éghirliship ketti. Emma insanni insan qilidighan uning tepekkuridur, dédi yigit.

— emise sizning baya dégenliringizni qandaq perq étimiz? Dep soridi yunus.

— menche eng muhimi, insanning öz özini tonushidur. Insan hésliri bilen ötkünchi heweslirini arilashturup qoymasliqi, öz pikir we tuyghulirini éniq bilishi lazim, dep jawap berdi yigit.

— dostum, sözliringizni shunche qilipmu chüshinelmidim. Tépishmaqtekla gep qilidikensiz, dédi yunus.

Yigit külümsiridi. Yunusning bu semimiylikini yaqturup qalghanidi we jawaben qolini sundi:

— tonushup qalayli, méning ismim ömer faruq. Kechlik kursta oquwatimen, kündüzliri alemdar kochisidiki bolkixanida ishleymen.

— méning ismim yunus, boghaltirliq kespide oquwatimen.

— tonushqinimizgha xushalmen.

U ikkisi emdila qol éliship turushigha, nurten kélip qaldi we yunusqa:

— téchliqmu qedirlikim, saqlitip qoydummu? — dédi.

— yaqey, dédi yunus we ornidin turuwétip, ömer faruqqa qarap:

— xeyr xosh aghine, sel turup belkim séningkimu kélip qalar, dédi.

— xeyr, aman bolghin. Dédimghu méning söyginim kelmeydu, men barimen, dédi ömer.

— undaq bolsa uni bek saqlitiwetme, dédi yunus.

— emma baridighan künümnimu u belgileydu.

— xosh emise, biz kettuq, — dédi yunus we qiz dostini élip mangdi.

Ömer faruq yunusning arqisidin warqiridi:

— untup qalma, alemdar kochisidiki yultuz bolkixanisi. Saqlaymen jumu!

U jayigha kélip olturup, yene kitabini achti. «kitabsiz millet tirik murda» dégen sözge chongqur ishinidighan ömer yénidin kitab ayrimaytti. U kitabni waraqlawétip öz özige pichirlidi:

— ehli kitab bir xelq, qandaqsige bügünkidek halgha chüshüp qalduq?

. . . . .

Waqitning yérim kéche bolup qélishigha qarimay, akisining téxiche qarisiningmu körünmeywatqanliqi ayshenni jiddiyleshtürüp qoydi. Yunus bolsa ichken piwisining keypide ayshenni we waqitning kech bolup ketkinini pütünley ésidin chiqirip qoyghan idi.

Ayshen axiri söygini wuralgha:

— qedirlikim, men ketmisem bolmaydu, dadam bergen möhlet toshti, akam bolsa téxiche yoq, dédi.

— néme deydighansen? Sen kichik balimiting? Ete ögün situdént bolidighan turuqluq, téxiche öydikiliringning sizghan siziqidin chiqalmay yüremsen? — dédi wural.

— toghra deysen, lékin ular bilen yashawatqandin kéyin amal qanche, dédi ayshen.

— burunmu men sanga: «bille turayli» dégen. Yaxshisi buni yene oylinip baqqin.

Del shu chaghda zalda yunus peyda boldi, uning közliri ademler topi ichidin singlisini izdeytti. Zalning ichi tolimu qalaymiqan bolup, hawada leylep yürgen tamaka isi, haraq busi qoshulup kishining könglini aynitatti. Oqutquchilarning üstilide bolsa ichishwazliq qizip ketkenidi. Wetenning kélechiki bolghan bu yashlar héch uyalmay xeqning közichila hayasiz qiliqlarni qilatti.

Yunus bularni körüp yirginip ketti. «men jénimda xeqtin yoshurun qilimen» dep oylidi ichide. U axiri singlisini tapti. Tapti yu, uning bir yigit bilen turghinini körüp erwayi qiriq gez örlidi. Uchqandek bérip singlisining qolidin tartti. Chöchüp ketken ayshen duduqlap:

— men, men.... Déyelidi aranla.

Yunus uni tartqushlighiniche:

— mange! — dédi we zaldin élip chiqip ketti. Ular yol boyi bir éghizmu gep qilishmidi. Öyge kelginide arif ependi téxi qaytip kelmigenidi. Meryem bolsa balilar dadisidin burun qaytip kelsidi dep ensirep olturatti.

Yunus öyge kire kirmeyla singlisini bir kachat saldi. Ayshen yerge yiqildi, u téxi ornidin turushqa ülgürmeyla ikkinchi kachatni yédi. Warang churungni anglighan meryem yügürüp keldi:

— néme boldi? Némishqa urisen singlingni? Dep soridi yunustin.

Ayshen yerge yiqilghinida qisqa yopkisidin uyatliq yerliri körünüp qaldi. Buni körgen jemile momay xijilliqtin qizirip ketti. Köz yashliri qoruq basqan yüzini boylap chüshmekte idi:

— ah , xuda ! bu bir apet! bular emdi uyatliq yerlirini échishtinmu xijil bolmaydighan bolup kétiptu, deytti öz özige.

Yunus warqiridi:

— bu qizning buningdin kéyin öydin talagha chiqishigha ruxset yoq.

Meryem:

— zadi néme ish boldi? Gep qilsangchu?

— néme bolghinini özidin sora, dédi yunus.

Ayshen yégen tayiqining achchiqida warqiridi:

— dep baqe qéni, özüng nede iding? Séning qilip yürgenliring toghra, méningki xatamu?

— aghzingni yum! a’ilimizning abroyini bir tiyin qiliwatisen, bilemsen shuni? Edepsiz! dédi yunus.

Ayshenmu bosh kelmidi:

— manga tola abroy toghruluq gep satma, aldi bilen sen özüngni bashquriwal!

Yunus:

— aghzingni yum dewatimen sanga, tola gep qilma! — déginiche qizgha déweylidi. Meryem derhal arigha kirip ularni ajratti:

— özüngni tutuwal, tola singlingni düshkelime.

— séning qizing xeqning oghulliri bilen bille yüridu, dédi yunus.

Ayshen derhal:

— séning oghlungmu xeqning qizliri bilen.... — déyishige, meryem uning sözining bélige tepti:

— boldi qil! u dégen oghul bala. Biz séning déginingni qilip bériwatsaq, yene bundaq ishlarni qilip yürüshtin nomus qilmamsen? Mushundaq kétiwerse, uniwérstétta oquymen dep xam xiyal qilma.

— séning néme karing? Dep warqiridi ayshen.

— néme déding?!

— méning hayatimgha arilishish hoququng yoq, uqtungmu? Dep qarshilashti ayshen.

Yunus bu gepni anglap yene singlisini urmaqchi bolup yügürüp kéliwédi, apisi uni tutuwaldi.

Ayshen hujrisigha kirip ketti. Chünki dadisi kélishtin burun kiyimlirini yötkiwélishi kérek idi. Apisi qizining keynidin kirip ketti, yunus kariwatqa kélip olturdi we yénida olturghan momisining közliridin yash egiwatqanliqini körüp qaldi.

— némishqa yighlaysen? Dep soridi momisidin.

Jemile momay newrisining aghzidin kéliwatqan haraq puriqidin seskinip ketti, uning yighisi téximu kücheydi:

— oghlum, sen yéqinliringning hanggha chüshüp kétiwatqanliqini körseng, yighlimay turalamsen?

— yighlaymen, emma awwal qutquzushqa tirishimen.

— shundaq balam, menmu del hanggha chüshüp kétiwatqan yéqinlirimni qutquzalmighinim üchün yighlawatimen.

Yunus chüshinelmey:

— kim hanggha chüshüp kétiwétiptu? Dep soridi.

— ah , jénim balam, köz aldimda silerning bir birlep hanggha chüshüp kétiwatqininglarni körüp, yürikim pare pare bolup kétip baridu.

— könglüngni yérim qilma moma, ikki kachat urup qoyghan’gha héchnéme bolmaydu.

— men tayaqni démeywatimen. Qarighine, séning aghzing haraq purap turidu, singling bolsa yérim yalingach, hetta qipyalingach désimu bolidu.

— yérim yalingach? Hem yérim, hem yalingach, bu qandaq gep emdi? Menmu peqet ikki romkila piwa ichip qoydum shu, dédi yunus.

— shundaq. Bügün piwa, ete aq haraq. Singling bolsa uchisida kiyim turuqluq, u yer bu yéri ochuq. Bu yérim yalingach bolmay néme?

Yunus jawap bermidi. Jemile momay dawam qildi:

— balam, men yighlimay kim yighlisun? Yapyash turup, allahning sözige, emrlirige qulaq salmaysiler. Singlingni urisen, emma senmu singlingdin qélishmaysen.

— eslide senmu ayshen terepte turidikensen de?

— undaq emes, men peqet ikkinglarning xataliqlirini körsitip bermekchi.

— men singlimning a’ilimizning abroyigha dagh chüshürüshige yol qoymaymen.

— balam, sen yürüwatqan qizningmu akisi bardu? Er kishimu öz ippet nomusini qoghdishi kérek. Allah qur’anda: «zina qilghan erler we zina qilghan ayallar» déyish arqiliq, bérilidighan jazaning oxshash ikenlikini qeyt qilidu.

— towa dégine moma, men héchqachan zina qilmidim, — dédi yunus aldirap.

— zina peqet jinsiy munasiwetnila körsetmeydu. Allah dinimizda haramni cheklepla qalmay, belki haramgha seweb bolidighan ishlarnimu chekligen. Allah qur’anda: «(i muhemmed!) mu’min erlerge éytqinki, (ular) haramgha köz tikmisun we özining mehremlirini qoghdisun. Chünki (bundaq qilish) ular üchün paydiliq. Shübhisizki, allah ularning néme qiliwatqinini obdan bilidu. Mu’min ayallarghimu éytqinki, ular közlirini namehrem erlerge tikmisun, izzet nomusini saqlisun. Zinnetlik yerlirini namehremlerge körsetmisun, közge körünüp turidighan yerliri buningdin mustesna.»

— boldi qil moma, hazir dewir özgerdi.

— ah , yunus! sen tughulghanda rehmetlik bowang quliqinggha ezan towlap, ismingni qoyghanidi. U séning ulugh bir alim bolup chiqishingni ümid qilatti.

— shunga oquwatimen’ghu...

— ah , jénim balam! sen oquwatqan mektepler alim emes, zalim yétishtürüwatidu. Xatalashmisam mektep oqughuchilargha ilim, edep exlaq ögitidighan yerghu deymen? Sen dep baqqine qéni, mektepte silerge némilerni ögitiwatidu?

Way jénim moma, senmu yoqilang ishlardin endishe qilip yüridikensen!

— belkim birkünlerde méning sözlirimning tégige yétip qalarsen balam.

Shu esnada ishik qongghuriqi jiringlidi. Démek arif ependi qaytip kelgenidi. Meryem xanim derhal ular olturghan öyge kirip:

— baya bolghan ishlarni dadang bilmisun, dep agahlandurup qoydi.

Ayshen bolsa alliqachan yüzlirini yuyup, kiyimlirini almashturup bolghan bolup, ashxanida apisigha qarishiwatatti.

Arif ependi qolini yuyup chiqip apisidin ehwal soridi:

— yaxshi turdungmu ana?

Momayning jawap bérishke héch tawi yoq idi, shunga yaxshi dégen menide béshini lingshitip qoyush bilenla kupayilendi. Bu chaghda qolida texse kötürginiche kirip kelgen ayshenni körgen arif ependi:

— ohu! méning qizim qaytip keptighu, kech qalmapsen qizim, yaraysen! dédi we bir ish ésige kelgendek ayaligha qarap:

— he rast xanim, men ayshen’ge eng yaxshi kurstin birni uqushup qoydum. Oqush bedili bir’az qimmetken, lékin qizim üchün qanche pul xejlisekmu erziydu, dédi. Ayshen xoshalliqidin yügürüp kélip dadisining boynigha ésildi.

— méning qizim kelgüside doktur bolidu, dadisining ümidini yerde qoymaydu, dédi arif ependi.

Jemile momay yene sözge arilashti:

— oghlum, oqup doktur bolushqu yaxshi ish. Lékin hazir jem’iyet bek buzulup ketti, qizlar ayrim oquydighan mektep bolghan bolsa yaxshi bolatti.

Ayshen momisigha nepret bilen qaridi. Arif ependi:

— sen ghem qilma ana. Némila bolmisun oqup diplomini éliwalmisa bolmaydu, dédi.

— oghlum, axirettimu bizge bir diplom bérilidu. Eger uni alalmisang qandaq qilisen? Uning üstige diplomni éliwalsila hemme ish hel bolup ketmeydighu, qarap baqqine etrapinggha, sapla közi ochuq qarighular bilen tolghan.

— ana, yene kotuldighili turdung, néme u közi ochuq qarighu dégen?

— shunimu bilmidingmu? Oqughan adem dégen özini sorap yüridighan, qara...

Momay yene némilernidu démekchidi, emma oghli uning sözini bölüwetti:

— boldila, yene dések yene shu. Méning qorsiqim échip ketti, tamaq yeyli.

Tamaq yéyiliwatqanda, meryem xanim tuyuqsiz:

— tas qaptimiz unutqili, bügün biz körüwatqan télwiziye tiyatiri bar emesmu? Dédi we derhal télwizorni achmaqchi bolup, tizginekni qoligha aldi.

Jemile momay, téléwizorning paydisidin ziyini köp ikenlikige ishinetti. Epsuski, hazir kishiler téléwizorgha xuddi epyun’gha xumar bolghandek xumar bolushup, uningsiz kün kechürelmes halgha kelgenidi.

— qizim, tamiqimizni bismilla dep yeyli. Qoymighine shu sheytanning nersisini, dédi momay.

— ana, hemme ishqa arilishiwélip, bizni erkin nepes alalmas halgha chüshürüp qoyiwatisiz. Bizning télwizor körüshtin bashqa yene néme köngül xushimiz bar idi? Dédi meryem.

Arif ependimu ayaligha bolushup:

— ana, bundaq qiliwerseng balilarni zériktüriwétisen, — déwidi, momay jimip qaldi.

Jemile momay bezide ölümni arzu qilip qalatti. Ölüm tileshning toghra emeslikini bilip tursimu, yenila héchbir köngül xushluqi qalmighan bu dunyadin baldurraq kétishni tilep allahqa yalwuratti.

U oghlining sözliridin kéyin ghiqqide bolup qaldi, qarimaqqa béshini kötürmey tamaq yewetqandek körünsimu, yégen loqmiliri zeher zoqum bolup gélini köydüretti. Bashqilar bolsa ghémide yoq télwizor körüwatatti. Jemile momay bir chaghda ixtiyarsiz béshini kötürüp, közliri télwizorgha chüshüshi bilen, ixtiyarsiz tok soquwetkendek titrep ketti. Uning emdi bu yerde olturuwérishke taqiti qalmighanidi, qopup hujrisigha mangdi.

— ana, nege? Dep soridi arif.

— hujramgha, dep jawap berdi anisi.

— néme boldi? Tamiqingni yémeyla turup kétipsen’ghu?

— yene néme bolmaqchidi? Dada, bala, ana, qiz olturup ghéminglarda yoq kariwattiki körünüshlerni körüp olturisiler. Allahtin qorqmisanglarmu, bendidin uyalsanglar bolmamdu?

Meryem xanim taqet qilalmidi:

— sen arilashmighan bir mushu qalghan idi. Nahayiti bir kinoghu shu, séning destingdin xatirjem olturup bir nerse körelmemdu kishi? Bu bek éship kettighu deymen, méning öyümde turuwatqanliqing ésingdin chiqip qalmisun.

Jemile momay ghezep bilen:

— néme dep jöylüwatisen? Qurup ketsun séning undaq kinoyung! dédi we arqidinla oghlidin soridi:

— sendin sorap baqay, shu tapta bir jüp er xotun ishikingni qéqip, sendin: «öyingizde zina qilsaq bolamdu?» dep sorisa, néme deysen?

— néme deydighansen ana, men yumshaqbashmitim he’e deydighan’gha?

— oxshash emesmu? Biri ishiktin kirip qilsun, biri téléwizorning eynikining arqisida. Néme perqi? Zina dégen zina. Yene téxi xijil bolmay, bala chaqang bilen olturup köriwatisen. Béshimizgha tash yaghmisun yene!

Arif gep qilalmidi. Ayshen we meryem xanim bolsa momaygha nepret bilen qarap turatti. Buni körgen yunus momisigha teselli bermekchi bolup, ornidin turdi we momisining mürisige qolini artip turup:

— boldi qil moma, yüre, men séni hujranggha ekirip qoyay, dédi. Ular chiqip kétishige meryem pursetni ghenimet bilip könglidikini ashkarilidi:

— da’im mushundaq qilidu, derdini menla tartamdimen? Hélimu aghzi burnumghiche toyup kettim. Ya xatirjem bir ish qilalmighan adem. Emdi bes, mangimu jan kérek. Yene bir oghlimu derdini tartip baqsun. Sen téléfon qil, kélip élip ketsun.

Arif yene tengqisliqta qalghanidi:

— ularning baqalmaydighanliqini senmu bilisen’ghu? Inim bolsa sotchi, ular bizdinmu medeniy yashaydu. Anam ularning öyige téximu könelmeydu.

— emise bolghuluq mangila bolidikende?! ishqilip ining bilen sözleshmiseng bolmaydu. Eger xalimisang özüm deymen u sotchi janaplirigha.

Meryem momay hujrisida yighlap olturatti, yunus bolsa teselli bérishke tirishiwatatti:

— ötünüp qalay moma, boldi yighlima, bir kinoghimu shunchiwala qilip kétemsen?

— jénim balam, méning könglümni chüshen’gen bolsang, bundaq so’alni sorimighan bolatting. Séning mushu: «néme bolatti, héchqisi yoq» dégen sözliringla yürikimni puchilaydu.

— némishqa?

— chünki sanga heqiqetni chüshendürüshke ajizliq qiliwatimen.

Yunus momsining sözlirini chüshinelmigen bolsimu, uni yene azaplimasliq üchün ündimidi.

Aridin bir nechche kün ötti. Meryem qéyni’anisigha gep qilmay yüretti, bu jemile momayni téximu azaplaytti. Bügün öyge méhman kelmekchi idi. Meryem etigende arif ependini yolgha séliwetkendin kéyin, öylerni tazilashqa tutundi, uning bügün keypiyati bölekchila nachar idi, sewebi her qétim méhman kelgende, momay yene burunqi aditi boyiche ularning gep sözliridin qusur tépipla turatti:

— obdan balilirim, diqqet qilinglar, xeqning keynidin gheywet qilish yaxshi ish emes, dégendek gepler bilen ularning keypini uchuratti.

Jemile momay bügün némila bolmisun, kélini bilen parangliship aridiki tonglarni éritish niyitige kelgenidi we axiri gheyritini yighip éghiz achti:

— qizim meryem, allah séni meryem animizning yénida qilghay. Bu adawitimiz qachan’ghiche dawamlishar?

— men adawet saqlimidim, lékin siz bilen qilishqudek bir gépimmu yoq.

— némishqa qizim? Menmu shu silerge yaxshi bolsun deymen.

— tola sözlime! men séni öyümde turghuzuwatqan bolghandin kéyin, tola hemme ishimgha chat kériwalma. Sen manga bexshende emes!

Momay gep qilghinigha ming pushayman qildi, kélinining sözliri uning béshigha goya bir bolqa bolup tegkenidi.

Meryem sözini dawamlashturdi:

— némila qilsaq gunah boldighu bu öyde!

— qizim, men yaman gep qiptimenmu? Kariwat üstidiki körünüshlerni xijil bolmastin, bala chaqa olturup köriwatisiler, buni elwette balilarmu örnek alidu.

Bu geplerni anglap turghan ayshen axiri chidimay warqiridi:

— boldi qil hey qéri! sen ashu ötüp ketken granit kallang bilen tola bizning turmushimizgha arilishimen déme, anglidingmu?

Jemile momay dangqétip turupla qaldi. Kallisidin «men rast bek ashuriwettimmu néme?» dégen xiyal kechti. Gep qilmaqchi bolup aghzini ömellidi yu, lékin boghuzigha bir nerse keplishiwalghandek awazini chiqiralmidi. Amalsiz ün tinsiz hujrisigha kirip, du’agha qollirini kötürdi, ghériblerning sahibi bolmish ulugh allahqa yalwurdi: «ey allah , méni bularning aldida xar qilma.»

Meryemning qattiq achchiqi kelgenidi. Qandaq qilip bu qéridin bir kün bolsimu burunraq qutulushning amalini izdewatatti, axiri qéyni’inisigha özi téléfon qilish qararigha keldi. U téléfunning ulinishini kütkech öziche ghudurap qoydi: mangila qaldighu bu qéri, hejep toydum.

Qéyni’inisining ayali téléfonda meryemning meqsitini uqqqandin kéyin, özining undaq qéri granit kalla bilen bir öyde turalmaydighanliqini, eqli bolsa meryem xanimningmu momayni baqmay, bir qérilar sanatoriyisige apiriwétishini tewsiye qildi. Türkan xanimning sözliri meryemni téximu tériktürdi.

Meryem uyan oylap, buyan oylap axiri yoldishi bilen yaxshiraq sözliship nedin bolmisun bu ishni hel qilish qararigha keldi. Bolmisa bu momay ulargha xatirjemlik bermeytti.

Aridin bir nechche kün ötüp, arif ependi ayalining bésimlirigha chidiyalmidi de, inisi bilen sözlishish üchün téléfonni qoligha aldi.

— ohoy, aka! senmiding? Uzun boptu körüshmigili, qandaqraq turiwatisen? Dédi inisi téléfonda.

Arif ependi özini tutuwalghan halda, hal ehwal sorap bolghandin kéyin, meqsetke köchti:

— akif, sanga bizning bir ortaq mesilimizni hel qilish üchün téléfon qiliwatimen.

— qaysi ortaq mesilini deysen?

— nechche waqittin béri men tartip kéliwatqan dertni deymen.

— he, apamni dewatamsen?

— he’e.

— apamgha néme boldi? Aghrip qaldimu?

— aghripqu qalmidi, emma menche uning muhit almashturghusi keldi. Shunga séning öyüngde bir mezgil tursa bolarmikin, bu jeryanda bizning balilarmu azadilikke chiqip qalatti.

He, mundaq de. Pul lazimmu? Qanchilik lazim bolsa men ewetip bérey.

Ukam, méning pulgha éhtiyajim yoq, men sanga apamni élip ketseng dewatimen, méning balilirim bilen chiqishalmaywatidu.

— aka, uninggha méning amalim yoq, biz medeniy yashaydighan bir a’ile. Apam bizning öyge téximu könelmeydu.

— mundaq de, emise séning a’ileng ésil, méning a’ilem néme bolsa kötürüwéridighan kala qotiniken de?

— achchiqlanma aka, hepte axirida öyüngge baray, shu chaghda obdanraq meslihetlisheyli. Peqet bolmisa ikkilimizning öyige yéqin, yaxshiraq bir sanatoriye tépip, apamni shu yerge orunlashturarmiz, qandaq dédim?

— yashan’ghanlar sanatoriyesige demsen?!

— he’e, buningdin bashqa chare barmu?

Téléfonni qoyghandin kéyin arif ependi ün tinsiz olturup ketti. U téxi inisichilik medeniyliship bolalmighan bolghachqa, sanatoriyege apiriwétish dégen bu pikir uninggha peqet yaqmighanidi. A’ilidin ibaret bu ulugh birlik mana mushundaq asta asta parchilinishqa yüz tutuwatatti. Arif ependining béshi rasa qatti, bir yaqta xotunining tapa teniliri, bir yaqta anisi. Uning kallisida ziddiyetlik oy xiyallar höküm süretti, nepsi, iman we sheytanning arisidiki talash tartishta bérip kéletti. Arif ependi axiri bir qarargha keldi: «shunche keng jahanda yashan’ghanlar sanatoriyiside turuwatqanlar azmidi, anisini apirip berse néme boptu? Hem u yerde hemrahliri bar, zérikmeydu. Bizmu her hepte bérip yoqlap turimiz. Lékin buni anisigha qandaq déyish kérek? He rast, inisi akif hepte axirida kélimen dédighu, bu qararni shu désun.» arif ependi yénik bir tindi.

Hepte axiri, momayning kenji oghli sotchi akif, ayali türkan xanim we qizi özge arif ependining öyige keldi. Jemile momay kélini we qizining kiyiwalghan kiyimlirini körüp, azaptin yüriki puchulandi. Chünki newrisi asma mayka we tar ishtan kiyiwalghan, kélini bolsa qisqa yopka kiygenni az dep tirnaqlirini bolushigha östürüwalghanidi. Özge momisini körüpla, uni quchaqlap söydi we:

— yaxshi turdungmu, momishim? — dep ehwal soridi.

Arif ependi momaygha éytishta qiynalghan qararni inisige tapshurghanidi. Inisi: «qizim bu ishni birdemdila hel qilidu» déwidi, özgemu derhalla: «chataq yoq, kechlik tamaqtin kéyin, momam bilen özüm sözlishimen» dep ipade bildürdi.

Jemile momayning köngli bir ishlarni tuyushqa bashlidi, emma zadi néme ikenlikini özimu dep bérelmeytti. Boluwatqan ishlargha yalghuz yunusla qarshi chiqti.

Kechlik tamaqta héchkim bir biri bilen gep qilishmidi, hemmeylen xuddi kélishiwalghandekla béshini kötürmey tamaq yéyish bilen meshghul idi. Bu jimjitliqqa chidimighan momay axiri éghiz achti:

— néme boldi silerge? Mendin bir ishni yoshuruwatamsiler néme?

— undaqmu emes, yol harduqi yétip qalghan oxshaydu, dep jawap berdi akif.

— shundaq bolghay ilahim, — dédi momay we tamiqini yéyishni dawamlashturdi.

Kechlik tamaqtin kéyin momay aditi boyiche hujrisigha kirip ketti. Alahezel yérim sa’etlerdin kéyin özge momisining yénigha kirdi, momisi namizini oqup bolup, teswiy sérip olturatti. Özge asta momisigha yéqinlashti we uning yighlawatqanliqini bayqap chöchüp ketti, ejeba momisi ularning meqsitini bilip bolghanmidu? Birdinla bu erke naynaq qizning yüriki mujuldi, qelbide ezeldin bolup baqmighan ajayip tuyghular jush urushqa bashlidi. U momisining qéshigha kélip olturup, chandurmay soridi:

— wiyey moma, yighlapsen’ghu? Néme boldi?

Jemile momay köz yashlirini sürtüwétip, méhribanliq bilen newrisige baqti we:

— dep bersem gépimni chüshinersenmu balam?

— némilerni deydighansen moma? Türkche sözleydighansen?

— emise men sanga sözlep bérey, — dédi momay külümsirep we sözini dawamlashturdi:

— méning yighlishimning sewebi, uning raziliqini alalmighanliqim, balilirimning uningdin yüz örüshi tüpeylidin idi.

— jénim moma, buningghimu mushunchiwala azaplinamsen? U kim, shash qéridin birsimu ya? Bizge tonushturup qoymamsen?

— towwa qil qizim, men bizni yaratqan ulugh allahni dewatimen.

— senmu qiziqkensen moma, xuddi biz allahni tonimaydighandek, dep yürgen gepliringni...

— tonumsen? Allahni rastinla tonumsen? Emise manga bir chüshendürüp baqqine qéni.

— hemme nersini allah yaratqan....

— yenichu?

— yene...

— bashqa yene néme bar? U bizni yaratti, bizmu uni söyimiz.

Bu geplerni anglighan momay ixtiyarsiz ah urdi.

— jénim qozam, allahni rast söyemsen? — dep soridi newrisidin.

— elwette, buningda shek yoq, — dep jawap berdi özge.

— xosh, emise qandaq söyisen?

— u néme dégining?

— allah insandin qandaq söygüni telep qilidu?

— buni peqet oylap baqmaptikenmen.

— undaqta, allahning bizni némishqa yaratqinini, bizdin némilerni telep qilidighinini we bizning üstimizge yüklen’gen wezipiler heqqide oylinip baqtingmu?

— bizge téxi wezipimu bergenmu?

Shundaq bolmaychu, bizni yoqtin barliqqa keltürüshi, bizge mushunchiwala imkaniyetlerni yaritip bérishi elwette sewebsiz emes.

— qandaq wezipe u?

— qulluq wezipisi. Shundaq, allahning bendilirige tapshurghan wezipisi uninggha qulluq qilishtin ibarettur. Shunga biz wezipimizni tonushimiz we uni orunlashtin hergizmu bash tartmasliqimiz kérek.

— namaz oqush, roza tutushqa oxshashmu? Emma men, «namaz insanning qerzi, bu dunyada oquyalmisa, u dunyagha barghanda toluqlisa bolidu» dep anglighanidim...

— kim shundaq deydu? U dunyada namaz oqulmaydu. Ibadet peqet bu dunyaghila xastur. «bu dunyada qilalmisang, u dunyada toluqlaysen» deydighan gep yoq. Uning üstige, ibadet peqet namaz oqush we roza tutush bilenla cheklenmeydu, allahqa qulluq qilish insan hayatining pütün qismigha, yeni bala terbiyileshtin soda sétiqqiche, qoshnidarchiliqtin dölet ishlirighiche singip kirgen bolidu.

Özge momisining sözini böldi:

— emise sen namaz oquysen, allahqa qulluq qilisen, undaqta yene némige azaplinisen?

Jemile momay nerrisining béshini silighach jawab berdi:

— jénim qizim , men séning üchün, ata anang üchün azapliniwatimen.

Özgening emdilikte ishi teslishishke bashlighanidi. U birdinla momisigha ich aghritip qaldi.

— moma, méning üchün azaplinishingning hajiti yoq, xudagha shükri, héchnersem kem emes. Unwérstitqimu öttüm, dadam aghzimdin chiqqinini qilip béridu.

— way balam! kashki hemme nerse séning éytqanliring bilenla tügigen bolsa. Buning bilenla ebediy xushalliqqa érishelemsen? Dunya hayatining qanche künlük ikenlikini kim bilidu? Bu ötkünchi bext heqiqiy bext bolalamdu? Buning kichik balining qolidiki oyunchuqtin néme perqi bar?

— way wuy moma! bizgimu iching aghrisun. Töt künlük alemge némanchila qilip kétimiz?

— bu alem töt künlük bolghachqila hayatimizni téximu menilik ötküzishimiz kérek. Shundaq emesmu?

Özge oylinip qaldi: «menilik yashash dégen némidur? Momam ghelitila geplerni qilidighu?!» u bu kemgiche momisi bilen bunchilik uzun parangliship baqmighanidi. U birdinla bu yerge kirishtiki meqsitini ésige aldi de, bu ishning unchiwala asan emeslikini hés qilip, momisigha:

— allah oqughan namizingni qobul qilsun, men chiqay moma, méning bextimge du’a qilip qoyghin, bolamdu?! dédi.

— elwette balam, herda’im qiliwatimen.

U momisining hujrisidin chiqishigha öydikiler uninggha ümid bilen baqti. Özge:

— men qilalmighudekmen. Toghrisini éytqanda, bu ishni momamgha éytishtin waz kechtim. Eng yaxshisi öz ishinglarni özenglar bir terep qilinglar, dédi we bir chetke ötüp olturdi.

Meryemning keypi uchti. Arif ependi:

— méning könglüm bir qismila turidu. Eng yaxshisi bashqa bir amal tapsaqmikin, dédi. Uning sözi tügimey turupla, meryem:

— men toydum. Ya teng baqimiz yaki bolmisa men bu öydin chiqip kétimen, dédi.

Ayshen bolsa, sotchi taghisining ilghar pikirlirige ishen’gen halda mundaq dédi:

— tagha! momam u qalaq idiyisidin peqet waz kechmeywatidu.

Türkan xanim uning gépini chüshinelmey:

— qandaq deysen? Dep soridi.

— bu öyde momam bizni téléwizor körgili, girim qilip yasan’ghili qoymaydu. Hetta burulka kiyishimizgimu qarshi turidu.

— qéri jahilning özi dégine! hélimu yaxshi öyimiz yéqin bolup qalmaptu, dédi türkan xanim we érige qarap:

— qedirlikim! shunche köp dinchining délosini bir terep qiliwatisen. Qara, anangmu sépi özidin dinchi iken. Yashan’ghanlar sanatoriyisi uning idiyisige tesir qilip qalsa ejeb emes, dédi. Arqidinla olturghanlargha:

— bu ishni zadi hel qilmisaq bolmaptu, dédi.

Bayatin béri xiyalchan olturghan yunus éghiz achti:

— démek, anilarni kochigha tashliwétish, uni körer közi qalmasliq, bille yashashni xalimasliq medeniylikning ipadisi ikende? Towwa!...

Ayshen uning gépige qarshi chiqti:

— bu gep séning aghzingdin chiqiwatamdu?

Arif ularni jimilidi:

— boldi, talashmanglar!

Sotchi ependi gepke arilashti:

— emise, bir mezgil sanatoriyege apirip sinap baqayli. Eger könelmise, shu chaghda bir gep bolar. Eng yaxshisi uni chaqirip, qararimizni birlikte éytayli!

Aridin yérim sa’etche waqit ötti. Özge momisining hujrisigha kirip:

— moma! séni chay ichsun deydu, dédi.

— shundaqmu? Ichmisemmu bolatti emesmu?

— undaq qilsang bolmaydu, bizmu etila kétimiz.

— he, meyli emise.

Özge birdem oylinip qélip, momisidin pes awazda soridi:

— moma, némishqa yenggem bilen chiqishalmaysiler?

— kim shundaq deydu?

— héchkimghu undaq démidi, emma mana men dep chiqipla turmamdu?

Jemile momaymu pes awazda jawab berdi:

— balam, qérighanda xeqke yük bolup qalidighan gepken. Zaman özgiriwatidu, zaman’gha egiship iman étiqadimizmu aynip kétip baridu. Men bezi ishlargha chidap turalmay, artuq gep qilip qoyidikenmen. Shuning bilenla sürkilish bashlinidu. Emdi chüshen’gensen?

— moma, ghelitila geplerni qilidikensen, tereqqiyat démek, imansizliqtin ibaretmu? Biz zaman’gha maslashmay qandaq qilimiz?

— balam, tereqqiyat dégen, islamgha, qur’an’gha, iman’gha zit bolmisila, héchkimmu tereqqiyatni imansizliq bilen teng orun’gha qoyalmaydu. Emma tereqqiyat eqidilirimizni depsende qilsa, tereqqiyat bizni allahtin barghanséri yiraqlashturuwetse, allahning emr hökümlirini untushqa mejburlisa, undaqta qandaq bolidu?

— chüshendim, emma biz téxi yash. Allah kechürüwétidu, shundaqqu?

— jénim qizim, qarighanda, sen bu témilargha qiziqidighandek turisen. Ayshen bolsa, méning geplirimni qétighimu élip qoymaydu.

— men burun bu heqte héch anglap baqmaptikenmen.

— so’alinggha jawab bériwétey, dadanglar saqlap ketti. Sen allahning kechürüwétidighanliqini nedin bilisen? Allah xalisa kechüridu, emma kechürüshningmu shertliri bolidu. Allahning kechürüshi üchün, bende tirishchanliq körsitishi kérek.

— qandaq tirishchanliq?

— allah ta’ala qur’an kerimde mundaq deydu: «allah qobul qilishni wede qilghan tewbe yamanliqni nadanliqtin qilip sélip, andin uzun’gha qalmay (yeni ölüm kélishtin burun) tewbe qilghanlarning tewbisidur; Allah ene shularning tewbisini qobul qilidu, allah hemmini bilip turghuchidur, hékmet bilen ish qilghuchidur. Dawamliq yaman ishlarni qilip, béshigha ölüm kelgen chaghda, emdi tewbe qildim dégüchilerning tewbisini we kapir péti ölgüchilerning tewbisini (yeni ölüm aldida iman éyttim dégüchilerning imani) qobul qilinmaydu. Ene shulargha qattiq azab teyyarliduq»[1].

Momayning sözliri qizgha heqiqeten tesir qilghanidi. Buni sezgen momay sözini dawamlashturdi:

— biz téxi yash deysen. Sanga yashliqni ata qilghan kim? Némishqa ata qildi? Sanga buni özeng bilgenche yasha dep berdimu? Yashlarning allahqa éhtiyaji yoqmu? Heyhat!... Yash waqtida qilin’ghan ibadet axirette quyashtek chaqnaydu. Qérighiche yashishinggha kapaliting barmu? Bolsimu, u chaghda, allahqa qulluq qilishqa maghdurung yetmesliki mumkin. Bir riwayette peyghembirimiz mundaq dégen...

— peyghembirimiz?

— shundaq, u, allahning bizge ewetken elchisi bolup, u: «besh türlük ish béshinglargha kélishtin burun, besh türlük nersining qedrige yétinglar!» dégenidi.

— qaysi besh nerse u?

— késel bolushtin burun salametlikning; Qériliq yétishtin burun yashliqning; Yoqsulluqtin burun bayliqning; Aldirashchiliqtin burun bikar waqitning; Ölümdin burun hayatning qedrini bilmektur.

— ajayip hékmetlik söz iken. Hayatning pütün hékmetliri bu sözlerge yighinchaqliniptu. Moma emdi chiqaylimu? Dadam dinchi dése, quyqa chachliri tik turidu. Bu gepliringni anglap menmu dinchi bolup ketsem, dadam méni öydin qoghlap chiqiridu, xudayim saqlisun!

Ular méhmanxanigha chiqishti. Téléwizorning öchürülgenlikini körgen jemile momay tolimu ejeblendi. Ular birdem u yer bu yerdin parang sélishqandin kéyin, kélini türkan xanim témini esli meqsetke yötkidi, yötkimeymu bolmaytti. Undaq qilmighanda, qéynanisini élip kétip béqishqa mejbur bolatti. Meryem xanim bolsa, bu qétim momayni ketküzüwétishte qet’iy qarargha kelgendek körünetti.

— ana, bu öyde paranglashqudek adimingmu yoq, zérikip qalghansen?

Jemile momay ganggirighan halda:

— gépingni chüshinelmidim qizim, dédi.

— dostliringmu yoq démekchimen. Shunga biz séni dost tapqudek birer yerge orunlashturup qoyushni oylishiwatimiz.

— qandaq yer u?

— méning bir dostum apisini apirip qoyuptiken, apisi u yerni shundaq yaxshi körüp qaptu.

Momayning tuyghun köngli bir ishni sezdi we pütün bedinini muzdek ter basqandek boldi. Birdinla xiyal qushliri uni ötmüshke élip ketti, ikki oghlini béqip chong qilghuche tartqan japaliri, körgen xorluqliri köz aldidin birmu bir ötüshke bashlidi. U chaghlarda jemile binalarning pelempeylirini tazilap tapqan azghine puli bilen turmushini aran qamdaytti. U tazilaydighan binada olturidighan bir qéri momay bir küni uninggha mundaq dégenidi:

— hey... Jemile, bir ana on balini baqidu, biraq on bala bir anini baqalmaydu. Sen qérip küchüngdin qalghanda, u baliliring sanga qararmu?

Jemile momay shu gepni eslep qaldi. Birdinla boghuzigha bir nerse kepliship qalghandek bolup, közliri yashqa toldi. Öy sükütke chömgenidi. U olturghanlargha birmu bir qarap chiqti. Yunusning közliri nemlen’genidi. Momay pütün küchini yighip:

— men néme démekchi bolghanliqinglarni chüshendim. Men shu tapta silerdin emes, silerge bu angni singdürüwetkenlerdin nepretliniwatimen. Siler düshmenni küldürüp, dostni yighlitiwatisiler. Emma néme qiliwatqininglarni özenglarmu bilmeysiler hem bilishnimu xalimaysiler.

Jemile momay éghir qedemlirini sörep hujrisigha kirip ketti. Sotchi akiftin bashqiliri uning sözliridin héchnémini angqiralmighanidi. Birinchi bolup, özge soridi:

— momamning gépini qaysinglar chüshendinglar?

Dadisi jawab berdi:

— momangning bu geplirige nurghun meniler yoshurun’ghan.

Nihayet, meryem xanim muradigha yetken boldi. Ayshenmu özining erkin azade yashishigha tosalghu bolghan momisidin qutulghinigha xush idi. Bir nechche kündin kéyin, momayni sanatoriyege apirip qoyushti. Uninggha öydin ayrilish tolimu éghir kelgen bolsimu, buningdin kéyin sanatoriyede yashashqa mehkum idi.

. . . . .

Özge öyde chamadanlirini yighishturghach apisidin:

— apa, tenterbiye ishtanlirim nede? Dep soridi.

— ishkapqa qoyup qoydum. Qizim, hemme nersengni toluq yighishtur. Qishliq kiyimliringni qoymay éliwalghin. Sen oquydighan yerde qish bek qattiq bolidu dep anglidim.

— maqul apa.

— mektipingning erzurumdin chiqqinini qarimamdighan. Séni séghinip kétidighan boldum de. Hey, amal qanche?

Shu esnada, téléfon jiringlidi. Türkan xanim téléfonni élip qizini chaqirdi:

— qizim, selchuq téléfon qiliptu.

Özgening ichi siqildi. Xushyaqmighandek bérip, téléfonni aldi we sözlisher sözleshmeyla qoyuwétip, öziche kotuldidi:

— ejeb qutulalmidim buningdin.

— némishqa undaq deysen qizim?

— budushqaqtekla bir néme. Shunche arilishipmu, uninggha héch könglüm chüshmidi. Özigimu dédim bolmisa. Yene shundaq yépishqini yépishqan.

— boptu, bek jiq oylap ketme. Beribir kétidighan bolghandin kéyin, u yerdin bashqa birini taparsen.

Özge aliy mektep imtihanidin ötüp, erzurumgha oqushqa mangghanidi. Nerse kéreklirini yighishturghach, kallisida: «ejiba u yerning hawasigha, muhitigha könelermenmu? Hemme nerse men üchün shundaq yat» dégen xiyal kézetti. Uning méngishtin burun qilishqa tégishlik eng muhim ishi sanatoriyege bérip, momisini yoqlash idi. U etisi ishlirini tügitip, momisining qéshigha bardi. Momisi rohsiz körünetti. Künboyi özige ayrip bérilgen kichik hujrisidin chiqmaytti. U yerdiki bezi yashan’ghanlarning jédel majiraliri balilirining ghewghaliridinmu better qulaq méngisini yeytti. Pa’aliyet öyide erler olturuwalghachqa, momay u yergimu chiqalmaytti.

Özge bir hazaghiche lam jim démey turup qaldi hem dégüdek gepmu tapalmaywatatti. Momisining chirayigha sepsalghan kishi uning rohi halitining qandaqliqini derhal uquwalatti. Momay bu mezgil ichide téximu qérip ketkenidi.

Özge chiwin yewalghandek gheshlik ichide sanatoriyedin ayrildi. Momisi bolsa, uning arqisidin insabigha du’a qilip qaldi.

* * * * *

Ayshen qolidiki imtihan netijisi yézilghan qeghezni pulanglatqiniche, öyge uchqandek yügürüp kirdi we:

— apa, apa, sen qeyerde? Men imtihandin ötüptimen! ah xuda, rastinla ishen’güm kelmeywatidu! dep warqiridi.

Aldirash chiqip kelgen meryem xanim:

— özüngni bésiwal qizim, qaysi imtihandin ötüpsen? Dep soridi.

Ayshen xoshalliqidin warqiraytti, sekreytti. Apisigha hayajan bilen jawap berdi:

— pochtixana imtihanidin öttüm!

Meryem xanim söyün’gen halda qollirini du’agha kötürdi:

— sanga ming mertiwe shükür allahim! qizim axiri muradigha yetti. Hajetmenlerning hajitini rawa qilding allahim!

Akif ependimu bu xewerdin béshi kökke yetkendek boldi. Ayshen emdi teqsimatqila qarap qalghanidi, téxi tunji ma’ashini élip qurbanliq qilmaqchimu boldi. U bu xush xewerni söygini wuralgha yetküzüshke aldiridi.

Bu esnada ishik qongghuriqi jiringlidi, yunus qaytip kelgenidi. Momisi sanatoriyige apiriwétilgendin béri uning qapiqi échilmaywatatti. Öyde héchkimge gep qilmaytti. Ayshen akisidin:

— tépip baqe, bügün néme ish boldi? Dep soridi.

— bunchiwala xush bolup ketkiningge qarighanda, jennettin xushxewer kelgen oxshimamdu?

— memurluq imtihanidin öttüm!

— he, shundaqmu? Séni körgen kishi jennettin xewer alghan oxshaydu dep qalghudek.

— méni qizghiniwatisen he?

— némishqa qizghan’ghudekmen?

— chünki sen ötelmiding.

— kimning memur bolghusi keptu? Men uniwérsitét imtihanigha qayta kirmekchi hem ... Boldila, démeyla qoyay.

— néme démekchiding?

— men séning orningda bolghan bolsam, yighlighan bolattim.

— némishqa?

— némishqa bolatti? Chünki momamni öydin chiqiriwétishke sen sewebchi boldung, dédi we uning jawab bérishini kütmeyla hujrisigha kirip ketti. U kariwitigha özini tashlap, közlirini torusqa tikkiniche xiyalgha ketti.

Oghlining sözliridin bir qisma bolup qalghan meryem xanim yunusning keynidin kirip, kariwatning qirigha astaghine olturdi. Oghligha birdem qarap turghandin kéyin:

— balam, néme boldung? Néme derding bar? Dep soridi.

Yunus ünchiqmidi. Apisi yene soridi:

— zadi néme ish boldi? Eger nurtenning ishi toghruluq oylishiwatqan bolsang, men dadang bilen meslihetleshtim, pat yéqinda elchi eweteyli. Eger ish tépip qalsang, bir tereptin oqup, bir tereptin ishlep, öyüngni béqip kételeysen.

Yunus apisigha qarap qoyup, közlirini yene torusqa tikti we:

— bilmeymen, bilelmeywatimen, dédi.

— némini bilelmeywatisen?

— könglüm bekmu parakende. Momamni oylawatimen. Künlerning biride ölüp kétip qalsimu, biz yénida bolalmaymiz. Kallamdin peqetla ötmeywatidu. Dadam sodiger, tagham sotchi turup, anisini sanatoriyege, ige chaqisizlarning yénigha apirip qoydi.

Yunusning közliri yashqa tolghanidi. Apisi:

— u yerde turuwatqan yalghuz séningla momangmidi? Shunche jiq adem barghu?

— shundaq, u yerdikilerning hemmisining baliliri bizge oxshash wapasiz, wijdansiz. Bichare momam ikki balisini xeqning öylirini tazilap yürüp chong qiptiken. Emdilikte bu halgha chüshüp qaldi. Apa, u silerge allahning emrlirini tewsiye qilishtin bashqa néme gunah qildi, dep baqqine?!

Meryem xanim taqetsizlinip, gepni bashqa yaqqa yötkidi:

— manga qara balam, sen nurten’ge xewer bergin. Bu hepte axiri uning öyige elchilikke barayli. Senche qandaq? Belki keypiyating yaxshilinip qalar.

— he meyli apa. Özimu nechche waqittin béri süylewatatti. Uninggha bashqa yerlerdinmu elchi kelgen oxshaydu.

— he, eslide échilalmay yürginingning sewebi mushukende?

— shuni untup qalmighin apa, senmu qéyni’ana bolisen.

— emise men chiqay, qizgha xewer bérishni untup qalmighin.

Apisi chiqip ketkendin kéyin, yunus ornidin turup, nurtenning téléfon nomurini izdesh üchün tartmini axturuwidi, qoligha bir parche qeghez chiqti. Üstide «ömer faruq» isimlik birsining téléfon nomuri turatti. Yunus uning kimlikini demalliqqa ésige alalmidi. U birdem oylinip, axiri bu nomurning héliqi küni békette tonushqan yigitning nomuri ikenliki yadigha keldi. Yunus aldi bilen nurten’ge téléfon qilip, yekshenbe küni elchilikke baridighanliqini uqturdi, arqidinla ömer faruq bilenmu körüshüsh üchün kéliship qoydi.

U hujrisidin chiqip, apisigha: «apa, nurten’ge dep qoydum, yekshenbe küni bizni saqlaydighan boldi. Men hazir sirtqa chiqimen, bir dostum bilen körüshmekchidim» dédi de, öydin chiqti.

Yunus yérim sa’etlerdin kéyin ömer faruq ishleydighan «yultuz bolkixanisi» gha yétip keldi. Pul élish ornida olturghan kishidin ömerni soriwédi, ukishi uning bir ish bilen sirtqa chiqip ketkenlikini, sel turup qaytip kélidighanliqini éytti. Shuning bilen yunus bir chette olturup saqlashqa bashlidi. Aridin on minutche waqit ötkendin kéyin, ömer faruq qaytip keldi, yunusni körüp, xushchiray bilen:

— xush kepsen! dédi.

— rehmet, qandaq ehwaling? Dédi yunus.

— yaxshi, men téxi séni emdi kelmeydighan oxshaydu deptikenmen.

— téléfon nomurungni tartmigha sélip qoyup shu péti untup qaptimen. Bügün tosattin tépiwélip, shu hamanla téléfon qilghanidim.

— emise bizge bügün körüshüsh nésip bolghan oxshaydu. Birdem saqlap turghin, men xojayindin ruxset alay, ikkimiz chiqip chay ichkech paranglishayli.

Ular bolkixanining yénighila jaylashqan bir chayxanigha kirip olturdi. Aldi bilen ömer faruq éghiz achti:

— ismimni bilisen’ghu deymen, ömer faruq. Bu yil 20 yashqa kirdim, kechlik kursta oquwatimen. Hedem bilen bille turimen.

— méning ismim yunus. Bu yil 19 yashqa kirdim, dadam «chaqmaq oghulliri soda merkizi» ning xojayini. Bu yil uniwérstét imtihanigha kirish üchün teyyarliq qilghach, bir tereptin ish izdewatimen.

— özeng yaxshi turghansen? Séning kélishingni oylapmu baqmaptikenmen.

— yaxshi. Senmu yaxshi turuwatqandek qilisen. He rast, söygining bilen qandaqraq ötüwatisen?

Ömer faruq bu kütülmigen so’algha néme dep jawap bérishini bilelmey téngirqap qaldi. Yunus sözini dawam qildi:

— qaysi küni békette söygining barliqini dégen idingghu? Uning bilen körüshüp turuwatamsen?

Ömer faruq birdinla yunusning néme démekchi bolghanliqini chüshendi we:

— he, emdi ésimge keldi. Men söyginim bilen yaxshi ötüwatimen dep qaraymen, emma uning qandaq oylaydighanliqi manga qarangghu.

— démek, séningkisi yoshurun söygü ikende.

— bilmeymen. Sen söygining bilen qandaqraq ötüwatisen?

— bizning öydikiler aldimizdiki yekshenbe küni uning öyige elchilikke baridighan boluwatidu.

— shundaqmu? Allah aqiwitini xeyrlik qilsun!

— amin. Senmu muradinggha yetkeysen!

— amin.

— biz bundin kéyin dawamliq körüshüp turayli, bolamdu?

— elwette bolidu, xushalliq bilen.

U ikkisi yene bir’az paranglashqandin kéyin qaytmaqchi bolup qozghaldi. Shu esnada ömerning yéznisi kélip qaldi we ömerge:

— bügün kechlik tamaqni hedeng bilen sirtta yeymiz, sanga öyning achquchini qoyup qoyghili keldim, — dédi we achquchni qoyup qoyup kétip qaldi.

Ömer yéznisining achquch qoyup qoyghili keldim déginining emeliyette bir bahane ikenlikini obdan biletti. Yéqindin béri yéznisi uni buni bahane qilghan bolup, ömerning ishlewatqan yérige kélip uni küzitidighan bolup qalghanidi. Ömer buninggha anche perwa qilip ketmeytti, lékin u ishlep tapqan pulni hedisi we yéznisining gunah ishlargha serp qilishi uni tolimu azablaytti. Yéznisi ketkendin kéyin, ömer yunusqa qarap:

— bügün kechte bizning öyge barayli, öyde héchkim yoq, parangliship olturimiz, dédi.

Öydin zérikip turghan yunus héch oylanmayla uning teklipini qobul qildi. Ular ömer ishtin chüshkende qayta körüshmekchi bolup ayrilishti.

Yunus bilen ikkisi ömerning öyige keldi. Ömer chay demlesh üchün ochaqqa ot yaqti. Chay qaynighiche méhmanxanida birdem parangliship olturushti. Yunus öyge bir qur köz yügürtüp chiqqandin kéyin:

— öyünglarni katta béziwapsiler, dédi.

— hedem (allah uninggha hidayet ata qilsun) bundaq ishlargha bekmu qiziqidu. Özi bashlan’ghuch mektepte oqutquchi. Yéznem maliye idarisida ishleydu.

— bir oqutquchining öyining bunchiwala katta bolushini oylap baqmaptikenmen. Kechürgin, tenqid qilghinim emes, peqetla hés qilghanlirimni éyttim.

— menmu shundaq oylaymen. Lékin hemme ademning özige layiq qiziqishi bolidu.

— menche siler a’ile boyiche mute’essip ikensiler.

— yaq, men mute’essip emes. Mute’essipler bir ishqa qarighularche ishinidu, qarighuluq jahalettur. Heqiqetni qoghdaydighanlar mute’essip bolmaydu. A’ilemni élip éytsaq, burun hemmimiz oxshash idiye éqimigha tewe iduq. A’ilimizdin hazir ikki qérindashla qalduq. Ata anam men yette yash chéghimda wapat bolghan. Hedem toy qilghuche, bizge hammam qaridi. On yildin béri, hedem bilen bille turuwatimen.

— kechürgin, shu idiye éqimi mesilisini chüshinelmidim.

— démekchi bolghinim, hedem bilen yéznem ikkisining dunya qarashliri oxshash. Men islam bilen tonushqandin kéyin, yollirimizni ayriduq.

— islam bilen tonushmaq? Burun bashqa din’gha étiqad qilamting?

— yaq, jismim musulman bolghan bilen, rohim islamdin uzaq idi, islamning heqiqitini chüshenmeyttim, özem bilgenche yashayttim.

— kéyin qandaq boldi?

— burun sépi özidin lükchek idim. Qiz dosttin bir nechchini teng tutuwalattim. Hazirqi köpinche yashlirimizmu ene shundaq. Hetta xiro’in’gha öginip qalghili tas qalghanidim. Shundaq künlerning biride, u méhriban, ulugh allah manga mömin isimlik bir kishini uchrashturdi.

Yunus uning geplirige qiziqip qéliwatatti. Shunga hayajan bilen soridi:

— qandaq uchrashtinglar?

— bir küni yolda kétiwétip, bir hemyan tépiwaldim. Hemyanning ichide kimlik we nurghun pul bar idi. Hedem bilen yéznem méni pulni éliwélishqa qiziqturdi. Emma men kimliktiki adris we isim boyiche hemyan igisining öyige bardim. Ishikni saqalliq, nur yüzlük bir kishi achti. Bu del men tépiwalghan hemyanning igisi idi. Amanetni igisige qayturghandin kéyin, ketmekchi boldum. Lékin u kishi méni ketküzmey, öyige bashlap kirdi. U küni, dostliri bilen diniy söhbet ötküziwatqaniken. «sendek semimiy yigittin yamanliq kelmeydu, bügün méning méhminim bolghin!» dédi. Tunji uchqun mana shundaq tutashti.

— «hu» tartiwétiptimiken?

— yaq, ilmiy söhbet yighilishi iken. Hezriti ibrahim we uning tewhid mujadilisi, tewhidning menisi heqqide söz boluwétiptiken.

— hazirmu qatniship turamsen?

Ömer faruq: «shundaq» démekchi boldi yu, arqidinla waz kechti. Chünki bu künlerde hemme ademge ishiniwérishke bolmaytti. Bezi yaman niyetlik kishiler tuxumdin tük ündürüshke aran turatti. Shunga:

— yaq, dédi we:

— chünki waqit chiqiralmaywatimen. Öyde oqay désem, shara’it yar bermeywatidu, dep qoshup qoydi.

— öydikiler qarshi turamdu?

— shundaq, jan jehli bilen qarshi turidu.

— emise, séning ishing tesken.

— toghra deysen. Emma bu axirettiki azabqa sélishturghanda héch gep emes. Yéznemning méni körer közi yoq bolsimu, ma’ashim bilen öyge anche munche qarishiwatqanliqim üchün gep qilmaywatidu. Emma mendin gumanlinipla yüridu.

— qandaq guman?

— boldila, démeyla qoyay.

— kechürgin, shexsiy ishliringni sorimasliqim kérek idi.

— undaq emes, dégüdek ishmu yoq.

— emise manga tewhidning néme ikenlikini chüshendürüp qoyalamsen? Hezriti ibrahim peyghember emesmidi? Bu söhbet sanga hayatingda burulush hasil qilghudek derijide tesir körsitiptu. Men peyghembirimizdin bashqisini bilmeymen, shunga qiziqip qaldim.

— hezriti ibrahimni bilish heqiqeten muhim. Uning hayati tolimu ibretlik hékayiler bilen tolghan. Tewhidke kelsek, buni bir éghiz gep bilenla chüshendürüp bergili bolmaydu. Tewhid ilimning bir tarmiqi.

— yeni fizika, ximiyege oxshashmu?

— shundaqraq. Tewhid dégen néme? Néme üchün muhim? Némilerni öz ichige alidu? Tewhidni buzidighan sewebler we amillar qaysilar? Tewhid éytish dégen néme? Tewhid peqet tildila éytip qoyushmu yaki tewhid éytish bilen bir waqitta allahning emrlirini bija keltürüshmu? ... Tewhid — mana mushundaq keng da’iridiki bir ilimdur.

— qiziqqan öginidu, dégine?!

— yaq, qiziqqanla emes, özimizni musulman dep yürgen hemme kishi öginishi kérek.

— öginish shertmu?

— senche shert emesmu? «men palani» dep yürgen kishi eng bolmighanda, özi heqqide bir chüshenchige ige bolushi kérekqu?

— qiziq ish. Qet’iy öginish kérekken de?!

— qandaq deysen?

— sorap qoydum. Mesilen, uni bilmigen musulman hésablanmamdu?

— sen eger bir nersige ige bolsang, uni choqum jan tikip qoghdishing kérek. Buning üchün, aldi bilen uni qoghdash yollirini pishshiq bilishing kérek. Eger bu yolni bilmiseng, muqerrer halda ilkingdiki nersini yoqitip qoyisen.

— démekchi bolghining, dinni qoghdash üchün aldi bilen uni chüshinish kérek, shundaqmu?

— elwette. Oylap baqqine, bir nersini ilkimde dep oylash bashqa, uninggha heqiqiy ige bolush bashqa. Dinning igisi allahtur. U hem dinni qoghdashning yollirini, shertlirini bilgüchidur. Shunga biz özimiz bilgenche: «bu mundaq bolidu» déyelmeymiz. Désekmu, qobul qilinmaydu. Axirette allah bizning köz qarashlirimizgha emes, belki özi belgilep bergen da’irige asasen hésab soraydu.

— shundaq, éytqanliring toghra. Emise némishqa hezriti ibrahim heqqidila öginimiz. Barliq peyghemberler barawer emesmu?

— yaq, hezriti ibrahimnila emes, belki barliq peyghemberlerning hayatini bilishimiz kérek. Emma hezriti ibrahimning islam dinidiki orni alahidirek.

— qandaq alahide?

— chünki uning ornining alahide bolushida bir muhim seweb bar. U bolsimu, kishiler yashliqida melum shexslerge hewes qilip, ulardek bolushqa tirishidu. Eger bu chaghda heqiqiy qehriman, heqiqiy dahiylarni perq ételmisek, saxta qehriman, saxta dahiylar melum muddi’adiki kishiler teripidin yasap chiqilidu. Netijide, yashlar bulargha egiship kétip, échinishliq aqiwetler kélip chiqidu. Bundaq ehwal hazirqi yashlar arisida köp körülidu. Tarixta bu saxta qehrimanlarni ilahlashturup uninggha choqun’ghanlar, hetta uning üchün jan bergenlermu bolghan. Lékin biz soghuqqanliq bilen tarixning heqiqiy yüzini körüp yétishimiz kérek, biz üchün eng muhim bolghinimu del shu.

— ömrümde anglapmu baqmighan nersilerni séning aghzingdin anglawatimen.

— menmu eyni waqitta bularni anglighan waqtimda xuddi yigirme yilliq uyqumdin oyghan’ghandek bolghan idim. Allahqa ming shükür, méni gheplettin oyghatti. Eger shu péti u dunyagha kétip qalghan bolsam neqeder échinishliq ish bolatti!

— qeyerge?

— u dunyagha bolmamdu!

— he, mundaq dégine, men téxi...

— allah sangimu hidayet ata qilghay. Bizning allah bilen tonushushimizgha tosalghu boluwatqan u qeder köp amil barki, xuddi hemme nerse qesten bizning közimizni étip, heqiqetni burmilash üchün yalghandin yasap chiqilghandekla. Mesilen: putbolni élip éytayli, eger hemme yashlar allahni putbulni yaxshi körgenchilik yaxshi körse idi, u chaghda bizning dölitimiz qanchilik güllen’gen bolatti...

— putbol oynashmu gunahmu?

— yaq. Yolida bolsila gunah bolmaydu. Lékin hemme nerse esli tebi’itini yoqatqan chaghdila ziyanliq terepke yüz tutidu.

— toghra deysen.

— hazirqi yashlargha qarisamla yürikim puchilinidu. Némishqa déseng, yashliqini qarap turup israp qilidu, yashiduq dégen bilen emeliyette yashliqini öz qolliri bilen öltürüp tashlaydu.

Waqit xéli bir yerge bérip qalghanidi. Ular uzaq paranglashti. Sa’et 11 yérim bolghanda, ishik qongghuriqi chélindi. Ömerning hedisi we yéznisi qaytip kelgenidi. Ular öyde yat bir kishining turghanliqini körüpla chirayi tutuldi. Hetta tilining uchida bolsimu méhmandin ehwal sorap qoymidi. Yunus bu mu’amilini körüp, derhal qaytmaqchi bolup ornidin turdi. Ömer yunusni uzitip qoyghach, uningdin epu soridi. Yunus ketkendin kéyin yéznisi:

— sen némishqa bizdin ruxsetsiz öyge yat adem bashlap kelding? — dédi.

— kechürünglar, men diqqet qilmaptimen, emdi undaq qilmaymen, — dédi ömer.

Hedisi achchiqlandi:

— sen qilmighan bir mushu ish qalghan idi. Gep qilmisaq ete ögün molliliringni yighidighan oxshaysen bu öyge. Méning öyümge tep tartmay, yat bir er kishini bashlap kelginini qara!

Ömer faruq bicharilerche:

— kechürgin hede. Emdi qilmaymen, — dep kechürüm soridi.

— öyümning hozurini buzidighan’gha héchqandaq heqqing yoq, bundin kéyin qedimingni téximu oylap bas, — dédi hedisi.

— hede, burunmu bu öyge dostlirim kélip turattighu? Ulargha ejep bir nerse démigentinglar. Képillik qilimenki, bu dostumdinmu silerge héch yamanliq kelmeydu.

Yéznisi:

— sen téxi biz bilen teng turuwatamsen? Bu öyning igisi men, bilip qoy! — dédi.

Ömer gep söz qilmay, hujrisigha kirip ketti we xupten namizini oqup bolup yétip qaldi. Emma xélighiche uyqusi kelmidi, bundaq kétiwerse bolmaytti. U könglide bir chiqish yoli izdeytti: «mömin akigha éytsam bolarmu?» dep oylidi yu, yene waz kechti. «yaq, shexsi ishlirim bilen, ularni parakende qilsam bolmaydu.»

Ömer kéchisi bir waq neple namaz oqushni shunchilik arzu qilsimu, emma turalmaywatatti. Chünki burun bir kéchisi namazgha turghinida, yéznisi körüp qélip, uni aghzigha alghusiz tillar bilen haqaretligenidi. Shuningdin buyan ömer kéchisi namazgha turushtin éhtiyat qilatti.

* * * * *

Yunus nashta qiliwétip apisigha:

— apa, menche elchilikke barghan waqtimizda momamnimu éliwalsaq yaxshi bolatti, dédi we qoshup qoydi:

— shunga men bügün bérip momamni élip kéleymikin deymen?

Meryemning achchiqi keldi:

— senmu heddingdin éshishqa bashliding. Uni élip kelseng, derdini sen tartmaysen, men tartimen.

— apa, künlerning biride senmu qériysen, séning kéliningmu sanga shundaq mu’amile qilsa, sen qandaq qilisen?

— u qandaq gep? Men kélinimning ishigha arilashmaymen, hemme ademning özining erkinliki bar. Xalisa, umu méni baqmisun. Sen téxi hélitin méni baqmaymen dewatamsen? Biz séni néme japalarda chong qilduq?

— momammu ikki oghlini shundaq japada béqiptiken, emdilikte yalghuz qaldi.

— nedimu yalghuz bolsun? Etrapida uninggha oxshashlar jiqqu?

— sen uning ornida bolmighachqa, uni chüshinishing mumkin emes. Néme bolsa bolsun, momamning u yerde turushi kallamdin peqetla ötmeydu.

— bu geplerni dadangning qéshida dégüchi bolma. Uning üstige, elchilikke uni apirip néme qilimiz? Ya ziyapet yaki murasim bolmisa, toyung bolghanda élip kélersen.

Yunus nashtisini chala puchuq qilipla ornidin turdi. Chapinini élip, ömer faruqning yénigha barmaqchi bolup, öydin chiqti. Ömerning semimi we aqköngüllüki uni tesirlendürgenidi.

Yérim sa’ettin kéyin, u bolkixanigha yétip keldi. Ömer yunusni körüp, axshamqi ish ésige keldi de, bir az xijil boldi we:

— essalamu eleykum, xush kelding yunus, men bu yerde! dédi.

Yunus külümsirep:

— we’eleykum essalam! sanga yoluqup ötey dégenidim. Yaxshi turuwatamsen? Axsham séni qiyin ehwalda qoyghanliqim üchün kechürüm soraymen.

— yaqey, eslide men kechürüm sorishim kérek. Qara, bügün mundaq qilayli. Waqting bolsa, bérip chay ichkech parangliship kéleyli. Méning on minut dem élishim bar.

— séni aware qilmay. Men ish izdewatattim.

— aware qilish dégen qandaq gep? Méning dem élish waqtim tursa?

— meyli emise.

Ular tünügünki chayxanigha kélip, bir bosh üstel tépip olturdi. Ömer faruq:

— shundaq qilip, ish izdewatimen dégin?

— he’e, ishlimisem bolmidi. Uning üstige, toy qilidighan boliwatimen, aliy mektepkimu ötelmidim.

— allah aqiwitini xeyrlik qilsun!

— elwette, xeyrlik. Buningdinmu xeyrlik ish bolamdu? Bundaq bext hemme ademge nésip boliwermeydu. Biz bir birimizni sewdayilarche yaxshi körimiz. Allah sénimu söygining bilen muradinggha yetküzsun!

— amin! emma yenila aldirap höküm chiqiriwetme. Bir ishning xeyrlik yaki emeslikini bir allah bilidu.

— hemme ish shundaq ochuq turmamdu? Aldimizda bextsizlikke seweb bolghudek héchbir amil yoq. Hem bir birimizni shundaq yaxshi körüshimiz hem her ikki a’ile toy ishimizgha qoshuldi. Hal oqitimizmu xéli yaxshi, xeqqe mohtaj bolup qalmaymiz.

Ömer faruqning yüzide achchiq bir külümsiresh eks etti. Yunus buni körüp soridi:

— xata gep qildimmu?

Ömer faruq birdem néme dep jawab bersem bolar dep oylan’ghandin kéyin, uning so’aligha so’al bilen jawab berdi:

— senche toghrimu? Bextlik bolush üchün sewdayilarche ashiq we pul bolsila bolamdu? Menche heqiqetke ashiq bolmighanlarning söygüsi xuddi sopun köpükige oxshaydu. Bext dégen néme? Ötkünchi heweslerni qandurushmu? Peqet bu dunyaghila xas bolghan bext insanni ikki dunyaliq bextlik qilishqa yétemdu?

— way wuy, so’al dégenni yaghduruwettingghu? Chüshinishlikrek gep qilsangchu?

— emise mundaq dey: mesilen, aldingda bir köwrük bar deyli. Bu köwüktin choqum ötüshüng kérek. Köwrüktin ötüp bolghandin kéyinla, köwrük ghayib bolup kétip, sen keyningge qaytalmaysen. Sen köwrükning u béshida menggü qélishqa mejbursen. Séning hazirqi haling xuddi köwrüktin téxi ötmigen waqtinggha oxshaydu. Köwrükning her ikki teripide közni qamashturidighan ésil nersiler bar. Sanga: «eger bu tereptikilerge bérilip ketseng, yene bir tereptikilerdin mehrum qalisen» déyilse, sen menggülük bext bar yerni tallimay, ötkünchi nersilerge bérilemsen? Buni heqiqiy bext dégili bolamdu?

— toxta, toxta. Öylinish, bextlik bolush gunahmu?

— yaq, hergiz undaq emes. Del eksiche, u dégenliring séning köwrüktin ötüshüngge türtke bolidighan amillardur.

— qandaq?

— köwrük igisi belgiligen qa’ide tüzümler bar. Sen köwrük igisining telipige könseng, u chaghda her ish herikiting köwrüktin ötüshüngni asanlashturidu. Toy qilish ene shu amillarning biridur.

— undaqta, köwrük dégining bu dunyamu?

— köwrük sanga bérilgen hayat, waqit we möhlet. Köwrükning bu béshida dunya, u béshida axiret bar.

— ajayip gepqu bu, toy qilish bilen u köwrüktin ötüshning néme alaqisi bar?

— manga qara yunus, bu témini ikki éghiz gep bilenla chüshendürüp bergili bolmaydu. Emma sanga shuni éytip qoyay, hemmidin awwal biz köwrük igisini yaxshi tonushimiz kérek.

— lékin biz uni tonuydighan tursaq?

— undaq emestu?

— u néme dégining? Allah bar, men uning bar we birlikige iman keltürimen.

— bir shey’ining mewjudluqini bilish bashqa, uni tonush bashqa. Mesilen, istanbul dégen sheherning barliqini bilisen, emma bu istanbulni chüshinidighanliqingdin dérek bermeydu, shundaq emesmu?

— shundaq.

— eqilsiz we mangqurtlardin bashqisi allahning barliqigha iman keltüridu. Lékin mesile uni heqiqiy türde, yeni allahni isim süpetliri bilen toluq tonush tonumasliqta. Özimiz chüshenmigen nersini heqiqiy söyelmeymiz.

— men bu gépingge anche qoshulmaymen. Biz allahni tonuymiz hem chin dilimizdin söyimiz.

— éytqine qéni, allahni qandaq söyisen?

— allah bardur, uning oxshishi we tengdishi yoqtur. Ka’inattiki hemme nersini u yaratqan.

— allah bunchiwala nersini néme üchün yaratqan?

— he, bizni topidin...

Ömer uning sözini böldi:

— men uni démidim. Yaritish sewebini sorawatimen.

— sewebi?

— he’e, sewebi.

— uni biz bilelmeymiz.

— némishqa bilelmigüdekmiz? Emeliyette, allah qur’an kerimde ka’inattiki nersilerni néme üchün yaratqanliqini bayan qilghan. Allah yaratqaniken, hemme nerse uning ilkide bolushi kérek, shundaqqu?

— elwette.

— shundaq bolghaniken, ka’inatni bashqurush hoquqimu uning ilkide. Emma biz uning «hakimliq» süpitini chüshenmigenlikimiz üchün, uning qanunlirigha boysunushni, yeni sheri’et qanunigha boysunushni xalimaymiz.

— heqiqeten özgiche.

— néme özgiche?

— men burun buni peqet oylap baqmaptikenmen.

Ömer faruq sa’itige qaridi, waqit toshup qalghanidi. U yunusqa qarap:

— men ketmisem bolmaydu. Köwrük igisi: «amanetke xiyanet qilmanglar» dep buyrughan. Xojayinning heqqige qara sanisam bolmaydu. Biz bashqa küni paranglishayli, bolamdu?

— elwette. Parangliship kallamdiki chigishliship ketken pikirlerni yéshishim kérek.

Ular ayrilghandin kéyin, yunus dadisining yénigha bardi. Dadisi yunusqa bir shexsiy shirketning boghaltirliq bölümidin ish tépip qoyghanidi.

Yunus shirketke bérip, munasiwetlik resmiyetlerni béjirdi. Kech ishtin chüshüshke yéqin ömer faruq bilen körüshmekchi boldi we dadisigha téléfon qilip bügün kechrek kélidighanliqini éytti.

U ömerning ish yérige kelginide, ömer ishtin chüshey dep turghanidi. Yunus qorun’ghan halda:

— eger malal körmiseng, bir az aylinip kelsek boptiken, dédi. Ömer:

— elwette bolidu, — dep xoshalliq bilen qobul qildi.

Ular dukandin chiqqanda, yunus:

— etigenki paranglardin kéyin, méning kallamdiki oy pikirler qalaymiqanliship ketti. Shunga séni aware qilip turuptimen.

— aware qildim dégen néme gep, séning bilen paranglashsam méningmu könglüm échilip qalidu.

— rehmet, emise éytaymu?

— bolidu, quliqim sende.

— shu köwrük mesiliside, sen nikahning köwrüktin ongushluq ötüshimizge yardimi bolidighanliqini éytqan iding. Shu ishni bir az tepsiliy sözlep bergen bolsang.

— buni chüshenmek üchün awwal qulluq éngi bolushi kérek.

— biz uningsizmu qul tursaq?

— emma biz qulluq qiliwatamduq?

— qandaq deysen?

— esli mesile bizning qulluqni bija keltürgen keltürmigenlikimizde. Qulluq biz bilidighan namaz, roza, zakat we hejdinla ibaret emes. Qulluq yighip éytqanda, shertsiz ita’et we sadaqettur.

Yunus chüshendim dégendek béshini lingshitti. Ömer faruq sözini dawamlashturdi:

— biz etigenki söhbitimizde «allahni tonush kérek» dégeniduq.

Yunus uning sözini böldi:

— uningdin awwal manga shu nikah ishini bir izahlap berseng.

— bolidu. Unimu chüshendürimen. Allah hemme nersining hökümranidur. Shundaqla, eng adaletliktur. Démek, allah höküm qilidu we uning hökmi mutleq adil bolidu. Men baya: «qulluq mutleq sadaqet démektur» dégenidim. Emdi allahqa ibadet qilishni élip éytsaq, bir insan eger: «i allah! sen méning ilahimsen» dése we shuninggha ishense, kelime shahadet éytqan bolidu. Kelime shahadetning menisi: «i allah! sendin bashqa hökümran yoqtur. Men séning hökümliringdin hergiz yüz örümeymen. Méning hayatimni sen belgileysen, ewetken peyghembiringge menggü qarshi chiqmaymen» dégenlik bolidu.

— emma dunyada qanche adem buning menisini bilidu hem bundaq deydu?

— toghra deysen, lékin biz buni choqum bilishimiz kérek. Buni mushu boyiche bilgen we ishen’gen kishining éytqan shahaditi andin heqiqiy menige ige bolidu.

— shularningla qulluqi qobul qilinamdu?

— he’e, peqet shularningla qobul qilinidu. Emdi nikah ishigha kéleyli!

— he, shundaq qilayli.

— biz: «allahning qanunidin bashqa qanun tonimaymiz» dégen ikenmiz, allahning nikah heqqide belgiligen qanunlirigha nezer sélishimiz kérek. Yeni némilerge diqqet qilish we qandaq ri’aye qilish... Qatarliqlar.

— buninggha munasiwetlik qanunmu barmu?

— elwette, peqet buningghila munasiwetlik emes, yene ajrishish, miras bölüshüsh, siyaset, exlaq mesililiri... Qisqisi, insan hayatigha munasiwetlik bolghan her qandaq türning özige xas delil we qa’idiliri bar.

— «exlaqiy prinsiplar» dégen néme?

— özini musulman dégen her bir kishi exlaqiy mesililerde allahning qanun qa’idilirige ri’aye qilishi kérek. Emma bezi ikki yüzlimichi kishiler ibadette musulman, lékin exlaqta ebjesh kélidu.

— exlaqta ebjesh dégining némisi?

— ijtima’iy nuqtidin élip éytsaq, hazirqi jem’iyitimizde eng keng tarqalghan köz qarash qaysi?

— dinning döletke, döletning din’gha arilashmasliqi.

— toghra. Dinning prinsiplirigha yat bolghan exlaq yaki dindin ayriwétilgen exlaq (tebi’iyki, buninggha exlaq déyishkimu bolmaydu) ebjesh exlaq bolmay néme?

— bashqiche qilip éytqanda, dinsiz exlaq dégine! emise, ishimiz chataqken jumu. Dindin ayriwétilgen herqandaq nersidin dinsizliq kélip chiqidiken. Buni peqetla oylap baqmaptikenmen.

— eger biz özimiz bilgenche yashap, andin: «allah kechüridu» dep özimizge teselliy bermisek, heqiqeten ishimiz chataq idi. Allah heqiqeten gunahlarni epu qilghuchi, kechürgüchidur, u gunahkarlarni jazalashqa aldirimaydu.

— he, bu sözliringdin sel yenggillep qalghandek boldum.

— eng awwal tewbining heqiqiy menisini bilish kérek.

— unimu sözlep bergin emise.

— bayatin béri, u yerdin bu yerdin sözlep öttuq. Qisqiche qilip éytqanda, tewbining menisi eslige qaytish démektur. Yeni gunahigha heqiqiy menide pushayman qilip, qayta sadir qilmasliqqa qesem ichishtur.

— he, esli mundaqkende?

— shundaq. Bu yaqtin gunah ötküzüp, u yaqtin: «allah méni kechür!» déyish tewbe qilish hésablanmaydu. Allah nisa sürisining bir ayitide mundaq deydu: «allah qobul qilishni wede qilghan tewbe yamanliqni nadanliqtin qilip sélip, andin uzun’gha qalmay (yeni ölüm kélishtin burun) tewbe qilghanlarning tewbisidur. Allah hemmini bilip turghuchi, hékmet bilen ish qilghuchidur. Dawamliq yaman ishlarni qilip, béshigha ölüm kelgen chaghda emdi tewbe qildim dégüchilerning tewbisi we kapir péti ölgüchilerning tewbisi (yeni ölüm aldida iman éyttim dégüchilerning imani) qobul qilinmaydu. Ene shulargha qattiq azab teyyarliduq»[2].

— némidégen ochuq ipadilen’gen he!

— eslide qur’anning barliq mezmuni mana shundaq éniq. Elwette uning tégige yétish üchün ochuq zéhin we ötkür kalla bolush kérek.

— aghine, méngem étilip kétey dep qaldi. Qelbimde ajayip héslar peyda bolushqa bashlidi.

— shu nikah mesilisini toluq yéship bolalmiduq téxi.

— néme démekchi bolghanliqingni chüshendim. Undaqta, manga nikahning qa’idiliri heqqidiki köz qarashliringni éytip béremsen? Waqtingni élip qoyidighan boldum.

— waqtimiz allahqa pida bolsun. Waqit bendige allah teripidin bérilgen eng chong desmaye, bende bolsa sodigerdur. Ditsiz sodiger desmayisini jayida ishlitelmey axirida weyran bolidu. Allah ta’ala süre esirde bu ehwalni mundaq ipadilep bermekte: «zaman bilen qesemki, iman éytqan, yaxshi emellerni qilghan, bir birige heqni tewsiye qilishqan, bir birige sewrni tewsiye qilishqan kishilerdin bashqa hemme adem choqum ziyan ichididur»[3]. Allah bizni waqitni qedirleydighanlardin bolushqa nésip qilghay!

— amin!

— nikah mesilisige kelsek, allah qur’anda: «mu’min ayallar mu’min erler üchündur» dégen. Shuning üchün hedislirimizdimu ömürlük hemrahimizni tallashta, aldi bilen uning dindar yaki emeslikige qarashning bizge ikkila alemde bext élip kélidighanliqi bayan qilin’ghan. Tallap bolghandin kéyin, öteshke tégishlik resmiyetlerni allah we uning resulining buyruqigha emel qilghan asasta élip bérish, zimmimizge yüklen’gen mejburiyetlerni allah razi bolidighan shekilde ötesh kérekliki tekitlen’gen.

— heqiqeten bilmeydighining yoqken jumu!

— bek ashuruwetting, birnechche kitap kördüm shu, bashqa ilmimning tayini yoq hem kitab oqush bilenla ish tügimeydu. Eng muhimi, ögen’genlirini emiliyetke tedbiqlimaq, oqughanlirining tégige yetmektur.

— he rast, sanga déyishni untup qalghili tas qaptimen, dadam manga bir ish tépiptu. Ish heqqide bayanlar barmu?

— bolmamdighan. Ish exlaqi, zamanimizda bizning eng köp éhtiyajimiz bolghan intayin muhim bir nuqtidur. Eger biz allah buyrughan «ish exlaqi»gha ri’aye qilmisaq, u halda jem’iyitimizde namratliq, jinayet, oghriliq, qoymichiliq qatarliq yaman illetler ewj élip kétidu.

Del shu chaghda, ömerning yéznisi qolida bir konwértni kötürgen halda ularning yénigha keldi. Uning chirayliri tutulup ketken bolup, bir ishqa achchiqliniwatqanliqi chiqipla turatti. Yéznisi konwértni ömerning aldigha atti we térikken halda:

— mawuni ale! etidin kechkiche séning keyningdila yüremdim, eskerlik uqturushung keptu!

— aware bolmisingizmu boptiken, kechte öyge barghanda körsemmu bolatti emesmu, — dédi ömer.

— men séning bu yerde ikenlikingni nedin biley, kim bilidu qaysi hizbullahchi bilen körüshüp yürginingni! méning a’ilemni parakende qiliwatqan bu hizbullahchilarning üstidin erz qilmisam bolmidi.

— bu geplerni öyde qilishsaq qandaq?

— sen béshing qayghan, putung tayghan yerlerde yürüp, öygimu waqtida kelmeywatsang, séni tapqili bolattimu? — dédi yéznisi we keynigimu qarimay kétip qaldi.

Ömer faruq yéznisi ketkendin kéyin, lam jim démey olturup qaldi. Yunus köngli yérim bolghan halda:

— kechürgin, hemmisi méning kasapitim, — dédi.

— kechürüm sorishingning hajiti yoq. Dédimghu, bizning dunya qarashlirimiz ayrilghandin kéyin, otturida ziddiyet tughuldi. Menmu ularning yénida turuwélip bizar qilmasliqim kérek idi. Men hazir mushu ishqa chare izdewatimen.

— eskerlik uqturushung keptu, mubarek bolsun, — dédi yunus.

Ömer faruq jawap bermidi. Bu mesilini uninggha désimu u beribir chüshenmeytti, bezi ishlarni yenila toghra kishige, muwapiq zamanda déyish eng aqilane chare idi. Shuning üchün ömer süküt qilishni layiq kördi. U konwértni échipmu körmidi, chünki eskerlikke barmay amali bolmighandin kéyin, eskerlikni nede qilish uninggha beribir idi.

Ömer axiri aridiki jimjitliqni buzup:

— he rast, ish taptim dewatatting, mubarek bolsun! néme ishken? Dep soridi. Ömer jawab berdi:

— bir xususiy shirkette boghaltirliq qilghudekmen.

— yéngi ishing yarashqay.

— rehmet. Sendin bir ishni sorisam bolamdu?

— sorighin.

— séning shexsiy ishingni sorimaqchidim. Séning söyginingmu sen bilen oxshash köz qarashtimu?

— söyginim?

— héliqi küni békette déyishken iduqqu...

— he, u ishni demsen, shundaq, men uni söyimen. Uninggha heqiqiy söygümni bérip, otida köyüshni xalaymen, hetta bu yolda jénimni bérishkimu teyyarmen. Emma uning buni qobul qilidighan yaki qilmaydighanliqini bilmeymen.

— undaq bolsa, söygüngni uninggha éytipla qutulghin. Shu chaghda uningmu séni söyidighan yaki söymeydighanliqini bileleysen. Bolmisa sangimu uwal sangimu néme japa?!

— hey, jénim aghine! men démisemmu u méning hés tuyghulirimni mendinmu yaxshi bilidu, hetta méning söygümning rast yaki saxta ikenlikini, uning üchün jénimdin kéchip kéchelmeydighanliqimdin tartip bilidu.

— undaqta u néme deydu?

— men uning qobul qilidighanliqigha ishinimen.

— birersini arigha qoyup baqsang bolmamdu? Sanga heqiqeten ichim aghrip qaldi.

— allah bilen qulning arisida elchilik qilishning hajiti yoq.

Yunus shu chaghdila uyqudin oyghan’ghandek bolup:

— qara séni! sen «söyginim» déseng men téxi bashqiche oylap yürüptimen, — dédi.

— biz hemme nersige madda nuqtisidin qarashqa könüp kettuq.

— éytqining orunluq. Emise bizning hayatimizda ayal kishi bolmasliqi kérekmu?

— elwette bolushi kérek. Lékin men yuqirida dep ötkendek, qa’ide prinsiplargha emel qilghan asasta bolsa bolidu. Mesilen, muhebbetlishishni élp éytayli, islamiy nuqtidin baqmighan teqdirdimu, uning xata ikenliki mana men dep chiqip turidu. Yeni birsi bilen muhebbetlishisen, chiqishalmisang ayrilip kétisen we bashqisini tapisen. Axirida shu kirlen’gen ötmüshüng bilen yene bashqisigha öylinisen. Bir musulman turup, allahning hozurigha bulghan’ghan bir ötmüsh bilen bérish toghrimu senche?

— sen peqet muhebbetliship baqmighanmu?

— men hidayet tépishtin burun muhebbetleshkenidim. Hidayet tapqandin kéyin, men yürgen qizgha: «men bilen bu yolgha kirgin. Men séni yaxshi körimen, séni tashlashqa könglüm unimaydu. Eger maqul körseng, biz bu alemdila emes, u dunyadimu birge bolalaymiz» dédim.

— u néme dédi?

— hayatini özi bilgenche yashashni xalaydighanliqini, méning islam yolini tutqinim üchün méni emdi yaxshi körelmeydighanliqini ... Wehakazalarni dédi. Oylap baqqine, heqiqiy söygü mushundaq bolamdu? Hazirqi yashlarning qiliwatqanliri, nepsi we isteklirini qandurushtin bashqa nerse emes.

— way isit!

— némige undaq deysen?

— siler ayrilip kettinglarmu?

Ömer jawaben:

— allah qur’anda, er ayallar otturisidiki nikahsiz munasiwetlerning haram ikenlikini éytqan we musulmanlargha hayatini buninggha emel qilghan asasta orunlashturup, «taptin chiqmasliq» qa chaqirghan. Neps we sheytandin ibaret eng xeterlik düshmenlerdin her waqit hoshyar turushqa agahlandurush bilen bir waqitta, kimning söyüshke eng erziydighanliqini körsitip ötken, — dédi we töwendiki ayetni oqudi:

Éytqinki, «eger silerning atanglar, oghulliringlar, qérindishinglar, xotunliringlar , uruq tughqanliringlar (hemde ulardin bashqilar), tapqan pul malliringlar, aqmay qélishidin qorqqan tijaritinglar, yaxshi körüdighan öyliringlar siler üchün allahtin, allahning peyghembiridin we allahning yolida jihad qilishtinmu söyümlük bolsa (yeni shular bilen bolup kétip, allahning peyghembirige yardem bermisenglar), u halda siler taki allahning emr (yeni mekkini pethi qilish izni) kelgüche kütünglar, allah pasiq qewmni (yeni allahning dinining chek chégrisidin chiqip ketküchilerni) hidayet qilmaydu.»[4]

— bu heqiqeten tes ishken, sen qandaq qilip muweppeqiyet qazan’ghansen?

— tes déseng tes, qolay déseng qolay. Chünki allah bizge neps we sheytandin ibaret düshmenlerni yéngishke lazim bolghan eng muhim qoralni, yeni eqil, iman hem iradini bergen. Shuning üchün biz ish qilghanda eqlimizni ishlitip, kéyinki pushaymandin saqlinishimiz kérek.

— bügün xéli köp nersilerni biliwaldim, rehmet sanga. Lékin deydighan geplirim téxi tügimidi. Mesilen, méning momammu da’im sanga oxshashla sözleytti, emma bizning öyde héchkim uning sözlirige perwa qilmaytti.

— momang hazir nede? Alemdin öttimu?

Bu so’aldin yunusning yüriki örtendi:

— yaq, lékin..... Boldila, bu ishlarni kéyin paranglishayli. Men nurten bilen körüshmekchidim, kech qalmay, — dédi we bir’az turuwélip:

— méningmu muweppiqiyet qazinishim üchün du’a qilip qoyarsen, — dédi.

Ikkisi qol éliship xoshlashti.

* * * * *

Yunus bilen ömer faruq xélila ijil dostlardin bolup qaldi. Yéqinda eskiriy mejburiyetni öteshke mangmaqchi bolghan ömer faruq bezibir resmiyetlirini béjirmekchi bolup sirtqa chiqqanidi. Qaytishida yunusning özini saqlap turghanliqini kördi:

— ohoy yunus, yoqapla kettingghu? Merhaba!

— merhaba ömer!

Ikki dost quchaqliship körüshti. Yunus:

— men ishqa chüshtüm, bir tereptin toy teyyarliqi bilen aldirash bolup kettim. Shunga sanga yoluqalmidim. Özeng qandaqraq turdung?

— xudagha shükür, yaxshi. Eskerlik resmiyetlirini püttürüsh bilen awarimen. Aprilda mangimen.

— aprilda méning chay ichürüsh murasimim bar idi. Séning méngish waqtinggha toghra kélip qalmas, insha’allah!

— chay ichkech bir az paranglishaylimu?

— he rast. Sanga baghiqimni élip kelgenidim, ésimning barida bériwétey.

— mubarek bolsun! qachan’gha toghriliding?

— aprilning 2 heptisi. Kélidighansen he?

— elwette, emma awwal qandaq ötküzülidighanliqigha qaraymen.

— murasim zalida ötküzmekchi. Nurten: «sen’etchi kelmise zadi bolmaydu» dep turuwalghanidi, mingbir teste bu niyitidin yandurduq.

— shundaqmu? Dédi ömer faruq köngli ghesh bolghan halda.

— qarighanda kelmeydighandek turisen, men mushundaq bolushini perez qilghanidim. Emma kélishingni bekmu arzu qilimen. Séning ishliring püttimu?

— pütüp qaldi. Bu axsham séni bir yerge apiraymu?

— nege apirisen?

— hazirche mexpiy.

— bolidu aghine. Men séning bilen bille jehennemgimu bérishqa razi.

Bu geptin qulaqlirighiche qizirip ketken ömer faruq:

— heyhat! hergiz undaq démigin. Bu dunyada héchkim allahtin yiraqlap kétishke pétinalighudek derijide aliy mertiwilik emes. Manga qara yunus, bu hayatta üch nersige chaqchaq qilishqa bolmaydu, ular: iman, nikah we talaq.

— néme? Talaq dégining némisi?

— talaq dégen, ayalini qoyuwétishni bildüridu. Insan bezide bilip bilmey shundaq sözlerni qiliduki, shu bir éghiz sözning kasapitidin dindinmu chiqip kétidu. Allah saqlighay! shuning üchün, allahning dini heqqide hergiz qalaymiqan sözlimeslikimiz lazim. Bilmestin dep salghan bolsaqmu, shu bir éghiz söz bizni kapir qilip qoyushi mumkin.

— némishqa bunchiwala alaqzade bolisen?

— chünki iman mesilisige chaqchaq qilishqa bolmaydu.

— heqiqeten ajayip adem ikensen. Héchkim séningdek ghem yémesmikin deymen.

— néme ghem deysen?

— axiretning, dinning ghémichu? Aghine, sen pütün hayatingni dinni merkez qilghan halda orunlashturup bolupsen. Bunighu chüshinishke bolidu, emma bezi mesililerde ...

Ömer faruq uning sözini böldi:

— séningche bolghanda, bezi ishlirim diniy, bezi ishlirim dinsiz bolsa bolidikende? Özini musulman dégen ademge bu yarishamdu?

Yunus lam jim démidi. Ömer sözini dawamlashturdi:

— yunus! allah ta’ala bizge ewetken dinni u qeder mukemmel tamamlighanki, u pütkül insan hayatini öz ichige alidu we hayatqa munasiwetlik herqandaq mesilige jawab béridu.

— hemme nersini öz ichige alamdu?

— shundaq.

— undaqta, sen dölitimizningmu diniy dölet bolushini xalaydikensende?!

— sen dinsiz döletni xalamting?

— undaqmu emes, men... Ishqilip hazir dewr özgerdi. Shunga dinmu dewrge maslishishi kérekmikin dep oylaymen...

Ömer faruq yunusning sözini késipla:

— senche islam dini we allahning emrliri dewrimizge mas kelmeydikende?! undaqta, insanlar tüzgen zamaniwiy qanunlar néme üchün namratliqning, achliqning, a’ililerning weyran bolushining aldini alalmaydu? Qéni éyte, insanlarning qanche pirsenti bextliktur? Oxshash bir mesilide allahning we insanlarning chiqarghan hökmidin qaysisi toghra we adil ikenlikini tartiship olturushning özi exmiqaniliq emesmu? Dédi.

— heqiqeten jéni bar gep qilding. Biz bularni bilmeymiz, bilelmeymiz. Chünki bizge bular ögitilmidi, allahni we uning dinini tonutmidi. Allahni heqiqiy tonughan insan allahtin yiraqlishidighan ishni qilamdu? Elwette qilalmaydu.

Yunusning bu semimiy sözliri ömerning könglige yaqti. U qolini yunusning mürisige dostanilarche qoyup turup:

— toghra deysen, aghine. Hazirqi tüzülmimiz allahni tonuyalmasliqimiz üchün mexsus qurulghan. Emma shuni unutmasliqimiz kérekki, allahningmu tüzülmisi bar. Eger birawlar bizdin hésab sorighudek bolsa, allahningmu eynen shu hésabni bizdin soraydighanliqini untup qalmasliqimiz kérek.

— méning kallamdin ötmeywatqan bir mesile bar idi, sorashqa ikkiliniwatimen.

— sorawergin, emma méning bilidighanlirim cheklik bolghachqa, jawab bérelmeslikim mumkin.

— men séningchilik bilgen bolsam bolattighu. He rast, bu axsham méni nege aparmaqchi?

— mexpiy dédimghu? Lékin bek bilishke aldirap kétiwatqan bolsang, dep bérey. Mömin akining yénigha élip barimen.

— sen portimalini tépiwalghan héliqi ademmu?

— bolidu, sa’et nechchide körüshimiz?

— axsham sa’et sekkizde, chinar békitide uchrishayli.

Ular qol éliship xoshlashti. Ömer yunusning arqisidin zoqlinip qarap qaldi. Yunus téxi uzaqlashmay turupla, ömer:

— aghine, shuni untup qalma, étizigha ter tökmigen déhqan küzde hosul alalmaydu. Bu zémin dunya ishlirining, dunya bolsa axiretning étizidur, dep warqiridi.

Yunus keynige burulup, külümsirigen halda qolini pulanglatti. Ömermu ishigha mangdi.

. . . . .

Axsham waqti, ömer faruq öyge qaytip keldi. Hedisining qéynanisi kelgen bolup, hemmisi balkonda chay ichip olturatti. Yéznisi we hedisining qapaqliri türülüp ketkenidi. Ömer sabahet xanimgha yiraqtinla:

— xush kepsiz, dédi. Sabahet xanim jawaben:

— rehmet. Bek katta bolup kétipsen, burunqidek kélip körüshidighan, hörmet bildüridighan ishlarmu yoq.

Ömer faruq ün chiqmay ashxana öyge kirip ketti. Hedisi béliq kawipi qilghan bolup, uninggha bir qanche talni pishurmay élip qoyghanidi. Ömer bundaq ishlargha könük bolghanliqi üchün, nanning arisigha bir parche irimchikni qisturupla, qorsiqini esterliwalghandin kéyin, balkon’gha chiqip yéznisige:

— talagha chiqip bir az aylinip kirey, dédi we jawabini kütmeyla öydin chiqti. U yunus bilen uchrashmaqchi bolghan jaygha qarap kétiwatqanda, öyde uning gheywiti boluwatatti. Sabahet xanim pursetni ghenimet bilip, oghligha:

— sen néme dep bu balining derdini tartqudeksen? Ikkinglar buni yaxshi körgechkila men bir néme démigenidim. Lékin men séni xeqning balilirigha dada bolsun dep chong qilmighan. Buning derdini qachan’ghiche tartisen? Téxi ete ögün eskerlikke baridu, toy qilidu. Bu pütmes tügimes ishlar séning béshinggha qalidu, dédi. Ömerning hedisi taqet qilalmidi:

— apa! teriqetchilerge arilashqanliqigha menmu qarshi. Emma uninggha uwal qilmayli. Umu tapqan pulini udul ekélip, bizning qolimizgha tapshuridu. Qéynanisi kélinining sözige qarshi chiqti:

— he, shundaqmu téxi? Emise méhmanxanida bir kéche yétip baqsun, qanche pul tapshuridikin?!

Ular bu parang bilen sa’et 11 giche olturushti. Ömerning téxi qaytip kelmigenlikini purset bilgen sabahet xanim oghlini rasa küshkürtti.

Balkonda shu sözler boluwatqanda, ömer qaytip keldi we astaghine hujrisigha kirip ketti. Ömerning hedisi ishikning échilghinini tuyup qélip, balkondin ichige kirdi. Ömerning hujrisining chirighi yéniq turghinini körgen hedisi hujrigha ghezep bilen étilip kirginiche:

— bes! aramimizni buzushunggha emdi yol qoyalmaymen, dep warqiridi. Ömer dangqétip turupla qaldi. Warqirighan awazni anglighan yéznisi bilen apisi yügürginiche kirip kélishti. Yéznisi udul kélip, ömerning testikige birni saldi. Ömer derhal yéznisining qolini tutuwélip:

— néme boldi, némishqa urisen? Dep soridi. Yéznisi ghezep bilen:

— séning derdingni qachan’ghiche tartimen? Qilghan ishliringgha bügün’giche héchnéme démidim, emdi teriqetchiliking tutti, bumu yetmigendek, ete eskiriy mejburiyiting, ögün toyung chiqar. Men séning jeddi jemetingge öylendimmu? Dédi.

Ömer emdi hemmini chüshendi. Démek, eskerlik chiqimi bulargha éghir kéliwatatti. «apla!» dédi ichide: «kashki her ayliq ma’ashimdin azraq ayrip qoyghan bolsamchu? Xeyr, allah hemmige qadirdur, bir gep bolup qalar...». Ömerning xiyalliri yéznisining ikkinchi testiki bilen késildi. Yéznisi:

— a’ilemning aramini buzushqa heqqing yoq, anglidingmu? Dep warqiridi.

Kech sa’et 12 bolup qalghanidi, ömer faruq chapinini élip, gep sözsiz öydin chiqip ketti. Hawa salqin idi, bu kéchide nege bérishini bilelmey téngirqap qaldi. Bir az meqsetsizla kocha aylandi, baya öyde bolup ötken ishlar kallisini chulghiwalghanidi. Mehellidiki baghchigha kirdi we bir orunduqqa kélip yatti. Kökke baqti, ochuq asmanda chaqnap turghan yultuzlar ömerge:

— sen yalghuz emes, biz sanga hemrah, dégendek jimirlishatti. Ömer qachanlarda uxlap qalghinini bilmidi. Oyghan’ghinida, ishqa baridighan’gha 15 minut qalghanidi. Ornidin turuwidi, pütün ezayining urup chéqiwetkendek aghriwatqinini sezdi. Dukan’gha yétip barghinida, yene bir köngülsiz ishqa duch keldi. Yéznisi qaq seherde uning kiyim kécheklirini, bir ediyal, eskerlik resmiyetliri we bir nechche tal kitabni dukan’gha tashlap qoyup ketkenidi. Ömer tünügün axsham mu’min akisining öyidiki dersni ésige aldi. Ders dewa yolidiki qiyinchiliqlar we ulargha sewr qilish mezmunida idi. Yadigha bilal, emmar, hebbab, sumeyyeler keldi. Peyghembirimizchu téxi? Uning béshigha néme künler kelmigenidi? Oqughan tarixiy bilimler ömerning köngül ékranida janlinishqa bashlidi.

Ömer:«hesbunellahu weni’mel wekil» (allah némidégen yaxshi ige) dédi we kündilik ishining béshigha ötti. Qoli ishta bolsimu, kallisida toxtimay amal izdeytti. Axiri, xojayinining yénigha chiqip, bir künlük ruxset soridi. Xojayini emin ependi kishining haligha yétidighan adem idi. U ömerge:

— manga qara oghlum! dédi we atilarche méhribanliq bilen dawam qildi:

— qolumda ishlewatqininggha xéli uzun bolup qaldi. Ish exlaqing bolsun, semimiyliking bolsun, méni tolimu söyündüridu. Séning eskerlikke baridighininggha az qaldi. Men bügün ish heqliringni toluq bérip, séni uzitip qoyay. Méngishtin burun yaxshiraq aram éliwalghin. Ömer:

— heqqim bolmighan pulni alsam qandaq bolidu? Dédi.

— men sanga para bermidim, sowghat bériwatimen. Sowghat élish sünnetqu?!

Shundaq qilip xojayini ömerning unimighinigha qoymay ish heqqi we azraq pulni qoligha tutquzdi we:

— eskerliktin kélip ishlimekchi bolsang, sanga her waqit ishikim ochuq, dégenni qoshup qoydi.

Ömer xojayini bilen xoshliship, dukandin chiqti. U kétishigila yunus keldi. U axsham kélelmigenliki üchün ömerdin kechürüm sorimaqchi idi. Ömerni tapalmighan yunus rohi chüshken halda qaytip ketti, oychan we perishan körünetti. Xiyalida: «ejiba, ömer méni némidep oylap qalghandu? Qesten kelmidi dep oylighanmidu? Kashki uninggha aghrip qalghan momamni sanatoriyedin ekélishke ketkenlikimni déyeligen bolsamchu?» dep oylaytti.

Aridin 20 kün ötti. Yunus ömerning öyige bir nechche qétim téléfon qilghan bolsimu, her qétimda yunusning yéznisi élip, uning öyde yoqluqini éytqanidi. Bir küni, yunus ishxanisida olturghanda, bolghusi ayali nurten kirip keldi.

— merhaba jénim!

Yunus béshini kötürüp:

— xush kepsen! dédi.

— rehmet, qandaqraq turuwatisen? Méni körüp xush bolmighan oxshimamsen?

— undaq emes. Emma uchangdiki kiyimler közümge peqetla sighmidi.

— kiyimlirim néme boptu?

— söyümlüküm! shu yopkangni azraq uzartsang bolmamdu? Yengliringge qarighine! eng bolmighanda gacha yeng bolsimu kimning derdi?!

— yene shu gepmu? Sanga bu künlerde néme boldi? Barghanséri axunumlardek bolup kétiwatisen.

Yunusning achchiqi keldi:

— séni künliginim gunahmu? Elwette künleymen. Kashki axunum bolalisamchu? Men manga te’elluq bolghan nersini bashqilarningmu körüshini xalimaymen.

— emma men séni bekla yaxshi körimen. Méni qistawermey, azraq waqit bergin!...

Nurtenning sözi tügimey turupla, ishxanining ishiki chékildi. Ishikni achqan yunus közlirige ishenmeyla qaldi. Chünki ishik aldida ömer faruq turatti. Yunus qollirini kérip:

— dostum, xata körüp qalmighandimen? Xush kepsen! déginiche ömerni quchaqlidi. Ömer ishxanida olturghan nurtenni körüp ongaysizlan’ghandek:

— kechürgin, bimezgil kélip qaldimmu néme? Dep arqisigha bir nechche qedem chékindi. Yunus:

— u néme dégining? Séni izdimigen yérim qalmidi. Nelerde yürisen?

Nurten heyran boldi. Ejiba, bu kélishken yigit kim bolghiydi? Yunus némishqa uninggha özidinmu qizghin mu’amile qilidu? Yunusning bu hayajini nurtenning diqqitini tebi’iy haldila ömer faruqqa burighanidi.

Ömer ishxanigha kirishni xalimighachqa, yunus karidorgha chiqti. Ikki dost yene bir haza quchaqliship turghandin kéyin, ömer faruq éghiz achti:

— eskerlikke mangidighan boldum, shunga sen bilen xoshlashqili keldim.

— shundaqmu? Jüdep qapsen. Könglüng yérim boluwatqan oxshimamdu?

Ömer derhal gepni yötkidi:

— mendin razi bolghin! insha’allah, yene körüshermiz.

— men sendin kechürüm sorimaqchi idim. Héliqi küni axshimi istanbulgha baridighan bolup qélip kélelmidim. Etisi séni izdep kelsem, sen yoq ikensen. Kéyin sürüshtürsem, ishtin ayrilipsen. Sendin tolimu ensiridim.

— kechürgin, bek aldirash bolup ketkechke sanga xewer bérelmidim.

— momam yashan’ghanlar sanatoriyeside idi, aghrip qaptu. Uni alghili barghanidim.

Ömer heyran qaldi:

— momang sanatoriyedimu?

— shundaq. Bu toghruluq sen bilen paranglishishni uzundin béri könglümge püküp yürettim, emma héch purset bolmidi. Méning momammu xuddi sanga oxshashla sözlerni qilatti. Lékin uni oqumighan, nadan ayal dep, héchkim uning sözige perwa qilmaytti. Rastini éytsam, taki momam sanatoriyege ketküche menmu ulardek oylap yürüptikenmen.

— néme sewebtin sanatoriyege apiriwettinglar?

— sewebi jiq. Emma bularning héchbiri heqiqiy seweb bolalmaydu.

— qandaq deysen?

— chünki momamning islamiy nesihetliri tüpeylidin apam bilen singlimning héch arami qalmidi. Belkim ularning ichi siqilghan bolushi mumkin. Lékin momam bek ésil ayal.

— he, mundaq dégin. Epsus, tolimu epsus. Dadang bu ishqa qandaq razi boldi?

— bilmidim, bilelmidim. Bashta qoshulmighanidi, kéyin apam bir amallarni qilip uni köndürdi.

— momangni hazir öyge ekéliwaldinglarmu?

— shundaq. Emma bichare momam azabtin tügishipla kétiptu.

— dadangning bashqa qérindashliri yoqmidi?

— bolushighu bar. Lékin u dadamdinmu better. Özi sotchi, ayali sépi özidin dinsiz.

Ömerning köngli ghesh bolup qaldi. Ichide: «ah, kashki méningmu anam hayat bolghan bolsa, dümbemge yüdüp hejge élip barmasmidim» dep oylidi we arqidinla: «tewbe xudayim! séning teqdiringge qarshi chiqip, kashki undaq emes, mundaq bolsichu dep oylashqa néme heqqim? Méni kechürgin!» dep pichirlidi.

Yunus:

— boldi, bu geplerni déyishmeyli, kéler kelmey séningmu könglüngni buzdum. Mendin razi bolghin aghine! birer hajiting bolsa, choqum méni izdigin, bolamdu? Emise qaytip kelginingde körüsheyli, dédi.

Ular quchaqliship xoshlashti. Yunus ömerning arqisidin qarisi yütküche qarap turdi. U bu yigitni tolimu yaqturatti. Bu esnada, nurten astaghine yunusning yénigha kélip:

— méni untupla kettingghu? Kim u? Dep soridi.

— aghinem. Ismi ömer faruq. Eskerlikke mangmaqchi iken, dep jawab berdi yunus.

— némishqa mangimu tonushturup qoymaysen, xéli kélishken yigitken jumu.

— u dindar biri.

— bu néme dégining? Biz dinsizmu emise?

— u bizge oxshash atalmish emes, belki heqiqiy dindarlardin.

Yunus shu sözlerni qiliwatqinida, közidin ikki tamche yashning sirghip chüshkinini sezmigenidi.

* * * * *

Ömer faruq eskerlikke ketkili alte ay bolup qaldi, puli tügigechke qiynilip qéliwatatti. Hedisi bilen yéznisi uni untup ketkendek bir qétimmu izdep sorap qoymidi. Ömer hetta kündilik turmushining zörür éhtiyajlirinimu qamdiyalmaywatti. Mesilen, saqal almaqchi bolsa, suxanigha kiriwélip, qesten uni buni qilghan bolup waqit ötküzüshke tirishatti we yataqdashliri uyqugha ketkendin kéyin, exlet tungigha tashliwétilgen britiwalarni élip ishlitetti. U emdi chayxanighimu kirmes boldi. Chünki her qétimda bashqilarning puligha chay ichiwérishke bolmaytti. Ömer bunche qiyinchiliqqa duch kélishige qarimay, allahqa téximu yéqinlishish üchün, purset bolsila, hetta qarawulluqta turghandimu perwerdigarini zikir qilatti.

Bu künlerde, yunusning toyighimu ikki kün qalghanidi. Nurten: «toyda shampan achmisaq bolmaydu» dep yunusning béshini aghritiwatatti. Yunus bashta qoshulmighan bolsimu, nurtenning ching turuwélishi bilen axiri maqul boldi. Yunus bügün kechlik tamaqtin kéyin, momisining hujrisigha kirdi we:

— jénim moma? Qandaq ehwaling? Dep soridi. Jemile momay adette hujrisidin héch chiqmaytti. U newrisige méhribanliq bilen qarap:

— xudagha shükri, yaxshi turuwatimen. Künlirim wusletni kütüsh bilen ötüwatidu, dep jawab berdi.

— u kim? Bu isimni tunji qétim anglishim.

— wuslet uchrishish démektur, dep jawab berdi jemile momay külümsirep.

— kim bilen uchrishisen? Sanatoriyediki birimu ya?

— towwa dégin oghlum! men ashiqlarning ashiqidin söz échiwatimen.

Yunusning yadigha derhal ömer faruq keldi de:

— he, emdi chüshendim, dédi we sözini dawamlashturdi:

— bilemsen? Méning bir aghinem bar, umu xuddi sanga oxshash geplerni qilidu.

— u hazir nede?

— eskerlikke ketti. Moma méning toyumghimu ikki kün qaldi. Bundin kéyin séni her kün körüp turalmaydighan boldum.

— allah aqiwitini xeyrlik qilsun! turmush qurush xushallinarliq ish. Emma eng muhimi a’ilining uli mustehkem bolushi kérek.� chünki a’ile mustehkem bolsa, jem’iyetmu mezmut bolidu.

— mezmut a’ile qandaq qurulidu?

— aldi bilen toy qilishtiki meqset éniq bolushi kérek. Jénim balam! néme üchün toy qilghining tolimu muhim. Eger nikahta allahning raziliqini közliseng we ulini bu asasta qurup, tamliringni heq ta’alaning prinsipliri bilen qopurup, sünnet suwaqliri bilen suwisang, mezmut a’ile dégen shu. Mezmut a’ilining eng muhim shertliridin yene biri shuki, bu a’ilige tamning ulinii kolaydighan emes, belki temkin, a’ilisini her waqit qoghdaydighan biri kirishi kérek.

— sözliringni chüshendim, ömer faruqtinmu mushuninggha oxshiship kétidighan sözlerni anglighanidim.

— ömer faruq kim?

— eskerlikke ketken héliqi aghinem. Emma méning kallamdin ötmeywatqan bir ish bar. Biz néme üchün bezi ishlarni bilip turup qilmaymiz yaki qilalmaymiz?

— némini közde tutuwatisen?

— allahning emrlirini.

Jemile momay chongqur bir uhsinip:

— hey jénim balam! bilish bashqa, iman éytish bashqa. Bilim bashqa, ang bashqa. Insanning bilimi emeliyet bilen birleshmigiche, u bilimlirining bir tiyinliq qimmiti yoq.

— toghra deysen moma, men shu toyni bir ötküziwalsam, namazni bashlayttim.

— oghlum! bizni del mushu «bügünki ishni etige qoyush» késili tügeshtürüwetti. Oqushum pütsun, u ishim tügisun, bu ishim tügisun, ete bolsun... Deysen, shundaq qilip, qilmaqchi bolghan ishingni téxi bashlimay turupla, «chaqirilmighan méhman»ning qachanlarda kélip qalghinini bilmey qalisen.

— ölümni démekchimu sen?

— shundaq. Hezriti eli mundaq dégen: «tünügün ötüp ketti, ete téxi qarangghu. Sen bügünning qimmitini bil!»

Yunus chiqmaqchi bolup ornidin turdi. Momisigha qarap:

— moma! heyranmen, sen bilgenliringni némishqa dadam bilen taghamgha ögetmiding? Ular némishqa sanga oxshash dindar emes?

Yunusning bu sözliri jemile momayning yarisigha tuz septi. Momay chongqur uhsinip:

— ularni terbiyileshte elwette méningmu sewenliklirim bolghan bolushi mumkin. Emma insan xaraktérining shekillinishidiki eng muhim amil yalghuz a’ile terbiyisila emes, belki ijtima’iy muhit, ma’arip sistémisi qatarliq amillarmu insan xaraktérigha zor tesir körsitidu. Dadangni öylep qoyduq, lékin kélinimiz dadangni toghra yolgha bashliyalmidi hem bashlishimu mumkin emes idi.

— némishqa?

— peyghember eleyhissalam: «toy qilghanda, dindarlarni tallanglar!» dégen. Apang dadanggha yatliq bolush üchün béshigha yaghliqni yérim bolsimu chigkenidi we toydin kéyin islamiy prinsiplargha diqqet qilidighanliqini éytqanidi, emma undaq qilmidi.

— chüshendim, taghamchu?

— taghangni aliy mektepke ewetsek, dinsiz bolup qaytip keldi.

— bundaq démigin moma!

— bundaq déyish men üchünmu asan emes, lékin bu emeliyet.

— taghamlar ete kelmekchi, özgemu erzurumdin kélidiken... Boldi bu geplerni qoyayli, xeyrlik kech moma!

— xeyrlik kech balam!

. . . . .

Türkan xanim girim üstilining aldida olturup perdaz qiliwatatti. Bu esnada ishik qongghuriqi chélindi. Türkan yoldishigha:

— akif, ishikni échiwetkine. Qaq seherde kim kelgendu? Bina xizmetchisidu heqichan, dep towlidi.

Akif ependi ishikni échip, közlirige ishenmey, hayajan bilen warqiriwetti:

— xanim, qarighine kim keptu?! etiwarliq qizim özge.

Dadisi qizini quchaqlidi, yügürüp kelgen türkan xanimmu qizigha ésildi we:

— jénim qizim, tazimu waqtida kelding. Chünki bu heptining axiri yunus akangning toyi bar. Pütün ishni teq qilip qoydi. Choqum bek qiziydu, dédi.

Özge apisining geplirige anche érengship ketmidi we témini yötkidi:

— momam qandaq turuwatidu? Uni tolimu séghindim.

Türkan xanim jawab berdi:

— momang taghangning öyide turuwatidu. Aghrip qaptiken, sanatoriyedin élip kelduq. U yerde ölüp tartip qélip, metbu’atlarda: «sotchi ependining anisi sanatoriyede öldi» dégen gepning tarqilishidin qorqtuq.

Özge apisining sözliridin yirginip ketti. Erzurumdiki nurjan hedining: «burunlarda anilar béshimizning taji idi, emdilikte yük bolup qéliwatidu. Bu atalmish medeniyet, bu idiye bizge nedin yuqti?» dégen sözliri ésige keldi.

Özge xiyalgha bérilip ketkechke, apisining sözliri quliqigha kirmeywatatti. Apisining:

— özge, sanga gep qiliwatimen. Néme boldung, mijezing yoqmu? Dégen sözliri bilen ésige kelgen özge:

— yaq, bek charchap ketken oxshaymen. Yuyunup chiqip aram alay, dédi.

— shundaq qilghin, aram éliwalmisang bolmaydu. Ete bazargha chiqip, sanga toyda kiyidighan kiyim alimiz téxi. Shundaq bir yasan’ghinki, xeqlerning közidin ot chiqiriwéteyli.

Özge yenila öz xiyali bilen bent bolghachqa, apisining sözlirini anglimidi.

— démek, metbu’atning söz chöchek qilishidin qorqtunglar he?! dep pichirlidi.

— elwette, quruq söz, quruq töhmettin xudayim saqlisun. Bu xeq tügmidek ishni tögidek körsitip, insanni yüz kötürüp yürgüsiz qiliwétidu.

— shundaqmu?

— elwette shundaq.

— metbu’atning biterep orunda turmay, heq naheqni arilashturup yazidighanliqini bilip turup, yene némishqa gézit oquysen?

— bir kün gézit oqumisa bi’aram bolup kétidighan adem senmu, menmu?

— men gézit oqumayli démidim. Yalghan xewer yazmaydighan gézit bolsa, shuni oquyli dewatimen.

— undaq gézitni nedin tapimiz? Bezi gézitler din terepdari, belkim ular yalghan yazmas, kim bilidu...

— undaqta, bizning oqughanlirimiz dinsizlarning gézitimu? Némandaq ghelite gep qilidighansen, gézitningmu dindari, dinsizi bolamdu?

Del shu peytte, özgening dadisi kirip, ularning sözini bölüwetti:

— men sirtqa chiqimen, ete yalowagha barimiz, teyyarliq qilghach turunglar.

Dadisi özgening mengzige söyüp qoyup:

— yaxshi aram alghin qizim, kechte körüsheyli.

— xosh dada.

. . . . .

Etisi kechqurun.

Özgening a’ilisi yolgha chiqishning teyyarliqini qiliwatatti. Özge uzun köynikini kiydi, chachlirini pason chiqarmay tarapla arqidin boghuwaldi we yolda oqush üchün somkisigha ikki parche kitab saldi. U teyyarlinip bolup, hujrisidin chiqishigha apisi körüp:

— qizim, ishtan kiygen bolsangchu, yolda qiynalmaytting, dédi.

— bu kiymim téximu rahet, dep jawab berdi özge. Dadisi gepke ariliship:

— qizimning erkinlikini boghma, némini xalisa shuni kiysun! dédi.

Özge dadisining bu sözlirini anglap öziche ümidlendi. Ular yolgha chiqti. Taksining arqa teripide olturghan özge somkisidin kitabini chiqirip oqushqa bashlidi. Türkan xanim we yoldishi: «néme oquwatqandu?» dégendek, bashliri bilen bir birige isharet qilishti. Dadisi:

— néme kitab oquwatisen qizim? Dep soridi.

Özge béshini kötürüp:

— insan xaraktéri heqqide yézilghan psixologiye kitabi, dédi.

— mezmunini bizgimu sözlep bergine, yolda zérikmey parangliship mangarmiz.

— bu kitabta asasliqi insan we kimlik heqqide mulahiziler bayan qilin’ghan.

Türkan xanim:

— kimlik? Hemmimizning kimliki barghu? Dédi.

— sen éytqan kimlik bilen bu kitabta bayan qilin’ghan kimlik oxshimaydu. Chünki biz heqiqiy kimlikke ige emes.

— xelqimizning medeniyet sapasi töwen, menche uniwérsitétilarni köpeytish kérek, dédi dadisi.

— dada, uniwérsitét we situdéntlarning sani yildin yilgha köpeymekte. Menche mesile mektep sani we diplomda emes, belki ma’aripning süpitide. Türkan xanim:

— ma’arip dégen ma’arip, herqanche süpetsiz bolsimu, héchqachan: «birge birni qoshsa üch bolidu» dep ögetmeydu, dédi.

— apa, ma’arip bashqa, bilim bérish bashqa. Menche...

Dadisi uning sözini böldi:

— sen kelgendin béri paranglashqudekmu purset bolmidi, erzurum heqqide bizge héch gep qilip bermidingghu qizim?

Özgening erzurumdiki künliri tolimu köngüllük ötkenidi. Dadisigha:

— u yerde peqet yatsirimidim, nurjan hede we uning dostliri manga tolimu köngül böldi, dédi.

— nurjan hede dégining kim? Dep soridi apisi.

— erzurumluq bir oqughuchi, biz shu yerde tonushqan. Arilap uning öyge bérip turimen.

.....

Ular yalowagha yétip barghanda, taghisining öyide jemile momaydin bashqa hemmeylen tolimu aldirash körünetti. Ular tunji qétim oghul öylewatqan bolghachqa, pütün ishni zir zewirigiche estayidil orunlashturushqa tirishatti. Hetta u küni échilidighan shampanmu teyyar idi.

Kechke yéqin özge we ayshen apiliri bilen bille bazargha chiqti. Özge addiy we uzun bir köynekni tallidi. Ayshen bolsa bedenning hemme yéri mana men depla körünüp qalghudek moda köynektin birni aldi. Türkan xanim özge alghan köynekni peqet yaqturmidi. Lékin özge: «özemni bazargha salamtim? Men mushuni yaqturdum» dep jawab berdi. Özge momisinimu untup qalmay, uninggha nahayiti chirayliq léchektin birni aldi.

Kechlik tamaqtin kéyin, özge momisining hujrisigha kirdi we:

— moma, qandaq ehwaling? Dep soridi.

— kel qizim, kelgine séni bir quchaqlay, séni tolimu séghindim.

Ular quchaqliship körüshti. Özge momisining aldida yükünüp olturdi.

— yaxshi turuwatqansen jénim moma? Séni u nes basqan jaydin qayturup kelginige ming shükri. Rastimni éytsam, méning könglüm tolimu yérim bolghanidi, emma sanga yardem qilish qolumdin kelmeytti.

— özeng qandaq turuwatisen qizim?

— yaxshi, séni bek séghindim shu.

Jemile momay méhribanliq bilen éytilghan bundaq sözlerni anglimighili uzun bolghanidi. Birdinla köngli buzulup, közliridin ikki tamche yash sirghip chüshti. Del shu peytte ishik chékilip, yunus kirip keldi.

— özge, sen bu yerdimiding? Xush kepsen, kirsem bolamdu? Dep soridi.

— rehmet. Kiriwergin! dep jawab berdi özge.

Yunus momisining hujrisigha kirer kirmey öy téléfoni jiringlidi, apisi kirip, simsiz téléfonni yunusqa uzatqach:

— yunus sanga téléfon keptu. Way wuy siler bu yerde némilerni déyishiwatisiler? Dep chiqip ketti. Yunus:

— alo! men yunus.

Qarshi tereptin:

— essalamu eleykum! dégen awaz keldi.

— we’eleykum essalam! ohuy, senmiding aghine?! nelerde yürisen, yoqapla kettingghu?!

— qandaq ehwaling?

— rehmet, yaxshi. Özengchu? Ete méning toyum, mubareklesh üchün téléfon qilghan oxshimamsen?

Téléfon qilghan ömer faruq bolup, puli qalmighachqa, iqtisadtin tolimu qiynilip kétiwatatti. Ilajisiz yunustin qerz almaqchi bolup téléfon qilghanidi, yunusning toy toghrisidiki gépini anglap, qerz sorashtin waz kechti we:

— shundaq, sendin hal ehwal sorash üchün téléfon qilghanidim, allah ta’ala toyunglarning aqiwitini xeyrlik qilghay! dédi.

Ular birdem paranglashqandin kéyin, téléfonni qoyuwetti. Yunus momisigha qarap:

— men sanga gépini qilghan bala mushu. Mendin ehwal sorap téléfon qiptu, dédi. Jemile momay:

— birer éhtiyaji bar yoqluqini sorimidingghu?!

— éhtiyaji bolsa, özi éytatti.

— belkim éytalmighandu. Pul püchek ewetishni oylap baqtingmu?

— yaq. He rast, uning ata anisimu yoq idi. Men buni némishqa oylashmighandimen?! toydin kéyin ewetip qoyarmen. Moma, sen ete toygha barmamsen?

— men qandaqmu baray oghlum?! ishkap ichidiki botulkini körüp, nechche kündin béri qanchilik azablan’ghanliqimni özüm bilimen.

— sen körmeydighan yerge qoyup qoysaqmu boptiken?!

— uning néme paydisi? Jan jigerlirimning bilip turup özlirini otqa tashlishi yürek baghrimni pare pare qiliwétip baridu. Néme üchün? Néme üchün sheytanning buyruqigha emel qilimiz?

— sheytan buyrighini yoq, bu bizning öz ixtiyarliqimiz bilen boluwatqan ish.

— sen bilmeysen, sheytan kélip sanga: «men sheytan bolimen, séni allahtin, peyghemberdin yiraqlashturmaqchimen. Shunga sen haraq ich, yérim yalingach yür, namaz oquma, roza tutma!» démeydu, belki sanga: «shu ishimni püttüriwétipla qilay», «toyumdin kéyin bashlay» dégendek weswesilerni salidu we sanga déginini qilduridu. Netijide, sheytan’gha yéqinlashqan kishi allahtin yiraqlishidu.

Özge qiziqip soridi:

— undaqta, allah bilen bizning arimizdiki tosalghu zadi néme?

Jemile momay newrisining bu so’alidin tolimu söyündi, chünki bir mesile heqqide izdinishke bashlighan herqandaq kishining axirida choqum toghra jawabqa érisheleydighanliqigha ishinetti.

— hey... Qizim! tosalghu jiq. Téximu toghrisi tosqunluq qilishqa urunidighanlar köp. Emma bularning ichidiki eng xeterliki yenila özimiz.

Yunus heyranliq ilkide:

— qandaqsige? Dep so’al qoydi.

Jemile momayning qelbide ümid uchqunliri chaqnashqa bashlidi. Ejiba, balilirining insabini tilep qilghan du’aliri ijabet boluwatqanmidu?

— awwal qelb derwazilirimizni islamgha keng échishimiz, chin dilimiz bilen allahqa ixlas baghlishimiz we könglimizdin zit tuyghularni chiqirip tashlishimiz kérek. Mana bu birinchi qedem. Ikkinchi qedemde bolsa, heqiqiy, ishenchlik menbelerdin paydilinip bilim igellishimiz kérek.

Özge:

— moma! éytqanliringdin: «kimlikimizni bilmek we özlükimizni yaratmaq» dep xulase chiqirishqa bolidu. Erzurumdiki nurjan hedimu da’im: «men kim, néme üchün yaritildim, nedin keldim we nege barimen?... Dégen so’allargha toghra jawab tapalighan kishi nijatliqqa érishidu» deytti, dédi.

Yunus oychan halda:

— méning ichimde bir bi’aramliq bar. Awwal toyni ötküzüwalay, andin oylighanlirimni birmu bir emelge ashurimen. Nurtenmu toydin kéyin hijablinidighanliqini bildürdi, dédi.

Özge:

— yunus ependi, bu sözüngge qoshulmaymen. Bilishimche, ibadet dégen bashqilar üchün emes, belki allah üchünla qilinishi kérek. Shundaqmu moma? Dédi.

— toghra qizim. Bezi ayallar érining her buyruqini bija keltürgen bilen, allahning emrini orundash üchün bir tal moyinimu tewritip qoymaydu. Érining köngli üchün hijablinish toghra emes, herqandaq qararni oyliship chiqirish kérek.

Özge:

— moma! ichimde chüshiniksiz, ghelite tuyghular bar. Téximu toghrisi, tuyghu emes, ichki toqunush... Belkim bu toqunush pat yéqinda bésiqip qalar.

— insha’allah, qizim!

Yunus:

— tagham bu geplerni anglap qalmisun he, dédi.

Özge qet’iy teleppuzda:

— yaq, men bir qarargha kelsemla, bashqisi muhim emes, dédi.

Jemile momay:

— qizim! ichingdiki bu toqunushlar ta ölgiche bésiqmaydu, jan tendila bolidiken, insanning ichidiki toqunushlarmu tügimeydu.

— peqetla tügimesmu? Dep soridi özge.

— yaq, tügimeydu.

— emise tügishiptimen de?!

— némishqa?

— chünki men bu azabqa ömür boyi berdashliq bérelmeymen.

— sen ichki huzurgha érishmekchi bolsang, aldi bilen ichingdiki toqunushuwatqan tereplerdin birni tallishing kérek. Nepsngni tallimisangla, ichingdiki toqunush huzurgha aylinidu. Sen hazir téngirqash ichide turuwatisen. Imanni tallay déseng, köz aldidinggha mal dunya, mektep, ötkünchi hewesler, orun mensepler kélidu. Eger bularni tallisang, yene bir terepte turghan axiret, qebre, jehennem, hésab, sirat qatarliqlarni chetke qayrip qoyushqa toghra kélidu. Shundaq emesmu?

— éytqanliring pütünley toghra, könglümdiki geplerni qilding. Bularni qandaq biliwalding?...

Yunus gepni böldi:

— men chiqay, bu gepliringlarni anglawérip bir qisma bolup qéliwatimen. Eng yaxshisi anglimayla qoyay. Bolmisa, toyimiz bolidighan waqitta nurtendin ayrilip qélip olturmay.

Özge:

— yunus ependi, erzurumdiki waqitta men xuddi sendek oylayttim. Bir qétim nurjan hede manga: «quyashni étek bilen yapqili bolmighandek, heqiqetke köz yumuwalghilimu bolmaydu. Quyash nurini körüshni xalimighanlar özini qarangghu zulmetke mehkum qilidu. Bir insan belki islamiy heqiqetni, axiretni, qebre azabini inkar qilishi mumkin. Emma uning inkar qilishi bilen heqiqet yoqap ketmeydu. Bundaq insan peqet özigila zulum qilghan bolidu» dégenidi. Bu geplerning menisini chüshinelidingmu? Dédi.

— yaq, men nedin biley.

— biz özimizni özimiz aldap kéliwatimiz démekchi.

— qandaqsige?

— qandaqsige bolatti? Sel qarawatimiz. Sel qarash bilen mes’uliyettin qutulduq dep oylaymiz, lékin allah bizning rayimizgha emes, belki öz qanunigha asasen hésab soraydu.

— hésab soramdu?

— shundaq. Menche bolghanda, eng toghrisi bu.

— qandaq deysen?

— eslide azraq pikir yürgüzgen kishi buning tégige yételeydu. Ka’inattiki pütün janliq we jansiz shey’iler yeni yultuzlar, quyash, shamal qatarliqlarning hemmisi insanlargha xizmet qilish üchün yaritilghan. Insan — janliqlar ichidiki eng aliy mexluq. Men bir kitabtin mundaq oqughanidim: «her kishi érishkinining az köplükige qarap bedel töleydu. Yeni érishkini qanche köp bolsa, töleydighan bedilimu shunche éghir bolidu.» démekchi bolghinim, allah bizdin peqet özigila qulluq qilishimizni hemde qulluqning özimiz bilgenche emes, belki allahning buyrughini boyiche bolushini telep qilidu.

— chüshenmey turup, qara qoyuq qobul qilishqa bolmaydiken de?

— shundaq. Bizde diniy ilimlerni oqumay, chüshenmey turupla, u yer bu yerdin angliwalghanliri boyiche orundap kéliwatqanlar köp.

— men emdi chiqay. Senmu xéli yétiship qapsen jumu.

— menmu sel turup chiqimen. Shuni unutmighinki, axirqi ghelibe her zaman sistémiliq terbiye alghan we japaliq chéniqqanlargha mensup, hergizmu japadin qorqup qachqanlargha emes.

Yunus chiqip ketti. Özge momisining yüzlirining köz yashliri bilen yuyulghanliqini kördi. U momisigha alghan sowghatni berdi. Jemile momay tolimu tesirlen’gen halda:

— qizim! allah séni hezriti asiye we hezriti meryemlerge qoshna qilsun! dédi.

— amin! he rast moma, ete kechte toygha barmamsen?

— men qandaqmu baray qizim? Tunji newremning toyi bolghan teqdirdimu allah yaqturmaydighan yerge némidep barimen?

— könglüngni chüshinimen moma. Nurjan hede bir qétim: «eger peyghembirimiz kélip, sen bilen tonushmaqchi bolsa, sen peyghember eleyhissalamgha dostliringni, turar jayingni, öyüngni, hetta kiyim ishkabingni qilche ikkilenmey körsitelemsen?» dégenidi.

— tolimu orunluq gep qiptu.

— shundaq. U da’im shundaq orunluq geplerni qilidu. Mesilen, bir qétim mundaq dégenidi: «eger özenglar yaxshi köridighan biridin mektub kelse, derhal échip oqumay, bir nechche kündin kéyn oqaychu dep, tashlap qoyamsiler? Eger u mektub siler bilmeydighan tilda yézilghan bolsa, mezmunini bilishke tirishmay tashlap qoyamsiler yaki u tilni bilidighan birini chaqirip oqutamsiler? Elwette, u tilni bilidighan terjiman izdeysiler. Emdi özenglardin sorap körünglar, néme üchün allahtin kelgen mektubni qolunglargha élip qoymaysiler? Néme üchün terjiman izdimeysiler? Uninggha néme üchün qiziqmaysiler? Némishqa menisini chüshinish üchün tirishchanliq körsetmeysiler? Uning yaxshi köridighan adiminglardin kelgen mektubchilik qimmiti yoqmu? Némishqa uninggha étibar bermeysiler? Buning hésabini qandaq bérisiler? Yaki ölmeymiz, hésabqa tartilmaymiz dep oylamsiler?»

— allah uningdin ming mertiwe razi bolsun!

— amin! moma, bilemsen? Men emdi ishtan kiymeymen hem yéqinda hijabqa kirishni oylishiwatimen.

Jemile momay heyranliq ilkide özgege qaridi:

— rastmu qizim? Qayta dégine, xata anglap qalmighandimen?

— yaq, xata anglap qalmiding, dédi özge we momisidin ruxset élip, hujridin chiqti. Du’alirining ijabet bolghanliqidin dili söyün’gen jemile momay közlirige liq yash alghan halda özgening arqisidin qarap qaldi.

* * * * *

Etisi...

Toy küni bolghachqa, öy ichi tolimu aldirash idi. Kélinni yasandurush üchün perdazxanigha élip baridighan mashinimu ishik aldigha kélip bolghanidi. Özgedin bashqa ayallar churqirashqiniche mashinigha chiqishti. Türkan xanim qizigha:

— qizim, téz bolghin, hemmeylen séni saqlap qalduq, dep warqiridi.

Özge jawaben:

— méning barghum yoq, girimni özem qilimen, dédi.

— némishqa qizim?

— peqetla barghum yoq.

Türkan xanim béshini chayqighiniche:

— sanga erzurumning hawasi yaqmighan oxshaydu, bir qismila bolup qapsen, dédi.

Nihayet, toy bashlandi. Özge apisining zorlishigha qarimay perdaz qilmidi. Toy zaligha kirginide, haraq sharapning bedpuriqi zalni bir alghanidi. Özge özgirish yolida ichidin sésishqa bashlighan jem’iyetke, zamaniwilishish yolida eslini unutqan medeniyetke, özlükini yoqatqan nadan kishilerge, qisqisi, pütün yat nersilerge ichide lenet oqudi.

Özge zalning ichige bir qur köz yügürtüp muwapiq bir yerge bérip olturdi. Ayshenning apisi tolimu chakina kiyiniwalghan, kélinimu uningdin qélishmighudek derijide yasan’ghanidi. Toy ussul bilen bashlandi, ussul oynash üchün otturigha chüshüwalghan ademler herreng serreng qiliqlarni qiliship, ong solgha éghanglishatti.

Özge könglidin: «perwerdigarim! shu tapta sen mendin razimu? Bu toydin, bu nikahtin, bu qalaymiqanchiliqtin razimu?» dégenlerni ötküzdi we arqidinla öz so’aligha özi jawab berdi: «yaq, yaq... Allah özi belgiligen da’ire ichidiki ishlardin razi bolidu. Bu ishlardin razi bolushi elwette mumkin emes.» turupla özgening köngli élishti, chishini chishlep ussulning tügishini kütti. Ussul tügigende yénigha kelgen dadisigha:

— dada, ötünüp qalay, méni öyge apirip qoyghine, könglüm éliship kétiwatidu. Yolning harduqi téxi chiqmighan bolsa kérek, aram alghum kéliwatidu, dep yalwurdi. Dadisi xalar xalimas qoshuldi. Ayaligha özgeni öyge apirip qoyup kélidighanliqini éytti. Öyning aldigha kelgende, özge dadisigha:

— xushal oynap qaytqaysiler, dédi we öyge kirip, udul momisining hujrisigha qarap mangdi. Jemile momay namizini oqup bolup, du’a qiliwatatti. Du’asini tügitip: «amin!» dep yüzini siypidi, andin burulup:

— özge, senmiding qizim? Kel, jénim balam! men séning qaytip kélidighanliqingni bilettim, dédi.

Özge yügürüp kelginiche, momisining boynigha ésildi de, ésedep yighlashqa bashlidi. Qan’ghuche yighliwalghandin kéyin, béshini kötürüp:

— yénip kélidighanliqimni qandaq bilding moma? Dep soridi. Jemile momay jawaben mundaq dédi:

— qizim, insan qelbide iman uchquni chaqnidimu, u yürekke ot tutashmay qalmaydu. Mubarek bolsun qizim, qutluq bolsun, yolung ochuq bolsun, allah sanga yar yölek bolsun!

Özge köz yashlirini sürtüp, ornidin turdi we taharet alghili mangdi. Birdinla yadigha dangliq sha’ir nejib fazilning bir parche shé’iri keldi. Özge deslep oqughan chéghida anche angqirip kételmigen bu shé’irning menisige mana emdi yetkenidi:

Üch qewetlik öyimizning eng üstide,

Qolida tesbih siyrip yighlar momam.

Orta qewette oynar apam we ashniliri,

Eng astidin anglinar singlimning nawaliri.

Qurtlap ketken érimchiktur toghrighinim,

Kéling dostlar, bu ochuq tiyatirni körünglar!

Bir tüp derex bu goya taqashqan upuqqiche,

Köki ippet, shaxliri teqlid, méwisi bolsa pahishe.

* * * * *

Ömer faruq tolimu jüdep ketkenidi. U bazargha chiqmas, ashxana terepkimu yolimas boldi. Birla yéri, dostliri bilen chayxanida olturush toghra kelmigen bolsa, uning üchün téximu obdan bolatti. Shu namsiz konwértta qerellik ewetilip turuwatqan azghine pul bolmighan bolsa, bu kemgiche qandaqmu qilattikin tang? Ömer bu namsiz kishining kim ikenlikini peqetla bilelmidi. U eskerlikke kelgendin béri, hedisi bilen yéznisi izdep sorapmu qoymidi. Ejiba, pulni ular ewetkenmidu? Emma konwért ichidiki qeghezge yézilghan xet: «essalamu eleykum!» bilen bashlinip: «qérindishim, bu pul sanga halaldur, xatirjem xejligin» dégen jümliler bilen axirlishatti. Uning üstige, pochurkimu ömerge yat idi.

Ene shu xiyallar bilen olturghan ömer faruq yangratqudin öz ismining chaqiriliwatqanliqini anglap, ornidin des turdi. Bügün a’ililer bilen körüshüsh küni idi. Ömer yürikining hayajan ilkide düpüldep soquwatqanliqini hés qildi. Ejiba, hedisi yoqlap kelgen bolghiymidi? Qobulxanigha oqtek yügürginiche kirip kelgen ömer faruq etrapqa bir qur köz yügürtüp chiqqandin kéyn, eng chettiki üstelde olturghan birining özige qarap turghinini kördi. Kelgen kishi mu’min aka idi. Ömer hayajinini basalmay qaldi, chünki uning qelbini chulghiwalghini xushalliqtinmu öte bir héssiyat idi. Ikkisi hesret bilen quchaqlashti. Mu’min aka éghiz échip:

— séni jazalaymen, emma hazir emes. Némishqa bizge adrisingni ewetmiding? Dédi. Ömer ikkilen’gen teleppuzda éytti:

— men... Kechürüng aka. Méni qandaq tépip keldingiz?

— öyüngge nechche qétim téléfon bérip, adrisingni sorighan bolsammu éytip bergili unimidi. Ularghimu birla parche xet yézipsen.

— jawab xet kelgen bolsa, yene yézishim mumkin idi.

— axiri, téléfonni hedeng aldi. Men séning dostung ikenlikimni, ishenmise sendin sorap baqsa bolidighanliqini éytqandin kéyin, adrisingni dep bérishke mejbur boldi. Eslide ular séni tolimu yaxshi köridiken emesmu? Méning sanga ziyan yetküzüp qoyushumdin qorqqan oxshaydu.

— ularning qorqidighan ishi bashqa. Boldila, bularni déyishmeyli. He, özingiz qandaqraq turuwatisiz?

— shükri, yaxshi turuwatimen. Dostliringning hemmisi salam éytti.

— we’eleykum essalam. Shu tapta hayajinimni tilim bilen ipadilep bérelmeymen. Allah sizdin razi bolsun!

— allah hemmimizdin razi bolsun! adrising burunraq tépilghan bolsa, séni bundaq tashliwetmigen bolattuq. Bekla jüdep kétipsen, sangimu ongay emes. Eskerlik tügeydighan’gha yene qanchilik qaldi?

— yérimi tügidi.

— hedeng bezi sirliringni éytip qoydi, rastimni éytsam, sendin renjidim.

— néme boldi, aka? Mendin ötken yéri bolsa kechürüwéting.

— yaq, undaq ongay kechürüwétidighan ish yoq, elwette shertim bar. Ukam, öydin chiqip ketkiningni némishqa manga éytmiding?

Ömer gep sözsiz béshini egdi. Mu’min aka sözini dawamlashturdi:

— biz qérindash emesmu? Allah qur’anda: «peqet iman éytqanlarla bir birining qérindishidur» dégen. Senche, qérindashliq peqet yaxshi künler üchünlimu? Yaman künde esqatmighan qérindashliqning néme paydisi? Hedengning geplirini anglighandin kéyin, nechche kün’giche gélimdin tamaq ötmidi.

— kechürüng, aka!

— gerche biz ensar bilen muhajirlardek bolalmighan we u büyük islamiy qérindashliqqa ige bolalmighan bolsaqmu, biz yenila dostmiz, qérindishmiz. Némishqimu undaq qilghansen? Bu chaghqiche néme bilen jan baqting?

Ömer yene lam jim démidi. Démek, u pullarni mu’min aka ewetmigenidi. Axiri éghiz échip mundaq dédi:

— rast, bekla qiynaldim. Bu yerde izdep soraydighan, xet chek ewetip turidighan birining bolmasliqi insanni heqiqetenmu qiyin ehwalgha chüshürüp qoyidiken.

— pul ewetidighan adem bolmisa, téximu tes.

— bularning hemmisi biz üchün sinaq. Siz bir qétim peyghembirimizningmu yégüdek nerse qalmighanda, qorsiqigha tash tangghanliqini; Mekke mushriklirining musulmanlar üstidin élip barghan üch yilliq émbargosi jeryanida ayallar we balilarning achliqtin qirilip ketkenlikini; Bir sahabining kochidin tépiwalghan töge térisini sugha chilap, balilirini üch kün’giche shu su bilen baqqanliqini... Sözlep bergenidingiz.

Ömer birdem turuwélip soridi:

— he rast, méni qandaq shert bilen kechürmekchi idingiz?

— sözliring méni tolimu hayajan’gha saldi. Shertke kelsek, eskerliktin qaytip, udul bizning öyge kelgin. Sen kelgiche, astinqi qewetni sanga teyyarlap qoyimen.

Ömer étiraz bildürdi:

— qobul qilalmaymen.

— némishqa? Choqum qobul qilishing kérek. Bolmisa, séning qérindashliqingdin gumanlinip qalimen. Téxi islam tarixidin söz échiwatisen. Ensar qérindashliqini eslep baqqine.

— toghra, lékin ensarlar pütün mal dunyasini muhajir qérindashlirining aldigha yayghan bolsimu, muhajirlar teyyartapliqtin qorqup: «manga barazni körsitip qoyghin» dégenidi, shundaqqu?

— ughu shundaq. Emise, waqtinche u öyde olturup turup, ish tapqandin kéyin ijarisini bérersen. Senche qandaq?

— bolidu, emise kélishtuq.

Körüshüsh waqti toshti. Ömer özini tolimu bextlik hés qildi. Mu’min aka qaytish aldida ömerning unimighinigha qarimay, qoligha bir konwértni tutquzup qoydi. U ketkendin kéyin, ömer konwértni échiwidi, ichidin uning eskerlik mudditi toshquche yetküdek pul chiqti. Bu chaghda, mu’min aka alliqachan uzaqliship ketkenidi. Ömer ichide allahqa shükür éytqandin kéyin, udul chayxanigha kirip, u yerde olturghan sebdashlirining hemmisini chay bilen méhman qildi. Bu arqiliq u nechche ayliq qiyinchiliqning harduqini chiqiriwalghandek boldi.

Lékin ömer özige pul ewetiwatqan kishining kimlikini téxiche bilelmeywatatti...

. . . . .

Aridin bir yil ötti.

Bu bir yil ichide yunus bir qizgha dada bolup qaldi. Ayshen pochtixanida ishqa chüshkendin béri, heqiqiy erkinlikige érishkenidi. Özi bursida ishlewatqan bolghachqa, peqet hepte axirlirida kélip, öyidikilerni körüp kétetti.

Ömer faruqning eskerliki tügeydighan’ghimu töt besh künla qalghanidi, az qalghanséri taqetsizlik bilen kün sanap ötküzmekte idi.

Erzurumda oquwatqan özge hijab artqanidi, lékin uniwérsitétlarda hijab artish cheklen’gen bolghachqa, özgemu amalsizliqtin mektepni terk etkenler sépigha qétildi. Emma uning mekteptin chékin’genlikini a’ilisi bilmeytti. Umu imkanqeder a’ilisige bildürmeslikke tirishti. Nihayet, tetil yétip keldi, özge öyge qaytishning teyyarliqigha kiriship ketti.

Bir kéche kündüz yol yürgen özge seher waqti öyining ishik qongghuriqini basti. Dadisi ishikni échip, aldida turghan hijabliq ayalni tonuyalmidi we öy ichige qarap warqiridi:

— türkan, bu yaqqa chiqqine, taziliqchi ayal kelgen oxshaydu.

Özge közeynikini éliwetti. Türkan xanim:

— taziliqchi bügün kelmeyttighu, kimdu bu? Déginiche aldirash chiqip keldi we dangqétip turupla qaldi:

— sen... Senmiding? Dégen gepni aranla déyelidi.

Akif ependimu:

— özge, senmiding? Dédi heyranliq bilen.

Özge:

— kirsem bolidighandu? Déginiche öyge kirdi. Héchkim uninggha: «xush kelding!»mu démigenidi. Türkan xanim yighi saldi:

— séni kim bu halgha keltürüp qoydi? Way animey!.. Perwerdigarim, bizge yardem qilghin! qizim tügishiptu.

Türkan xanim qizining allahning emrlirini bija keltürmesliki üchün yene allahtin yardem sorawatatti. Bu xuddi allahning «qehrlen’güchi» dégen namini tilgha élip turup, sheri’et hökmining yer bilen yeksan bolushini tiligendekla ish idi. Özge amal bar özini bésiwélip, chandurmay:

— uh... Yolda bek hérip kettim. Siler qandaqraq turuwatisiler? Méni quchaqlapmu qoymidinglarghu? Dédi.

Türkan xanim ghezeb bilen warqiridi:

— éyte qéni! néme bu üsti béshingdiki?

— néme boptu?

Bu chaghda akif ependi:

— men sirtqa chiqip kirey, depla özgege qarapmu qoymay chiqip ketti.

Özge dadisining arqisidin warqiridi:

— dada! méni söyüp qoymamsen?

— özemning qizi kelse söyimen.

Türkan xanim yighlashqa bashlidi. Özge yuyunup chiqip, aram élish üchün hujrisigha kirip ketti.

Dadisi etisi nashtidimu gep qilmidi. Apisi özgege:

— manga qara qizim! seperning harduqimu chiqip qalghandu? Sen bilen obdanraq paranglashmisaq bolmidi. Bizni xelqi alem aldida reswa qilma. Qolum qoshnilarning aldida yüzimizni qandaq kötürüp yürimiz?

— apa, némilerni dep yürisen? Men silerni yüzünglarni tökküdek néme ish qildim? Ya yaman yolgha kirip ketmisem. Ippet nomusumgha dagh chüshürmisem...

— ippet nomusmish téxi. Yene néme qilsang bolatti? Emdilikte: «sotchining qizi sheri’etchi bolup kétiptu» dégen gep chiqsa, némidégen setchilik?!

Özge könglide: «insanni ilahlashturush dégini mushu bolsa kérek. Allahning huzurida shermende bolushtin héch qorqmaydu yu, xelqi alemning söz chöchikidin ölgüdek qorqishidu» dep oylidi. Xiyali apisining warqirishi bilen bölündi:

— akif! sen bir amal tap. Qizimiz qolimizdin chiqip kétiwatidu. Buning eqli hoshi jayida emes, qarighine hangwéqip olturushini.

Özge:

— özengni bésiwal apa. Men peqet bir dostumning geplirini oylawatattim.

— qandaq dost u séni bundaq qalaq halgha keltürüp qoyghan? Baldurraq éytqan bolsang, sanga medeniyrek birini tépip bérettuq emesmu?

— hergiz undaq emes apa. Men er kishi üchün emes, allah üchün mushundaq kiyindim. Méni toghra chüshenseng néme bolar?

— némini toghra chüshinimen, dégine némini? Peqetla ishen’güm kelmeywatidu. Ah xuda, méning qizim sheri’etchi bolup kétiptu.

Özge:

— kechürünglar! dep ornidin turmaqchi boldi. Akif ependi ayaligha:

— özengni bésiwal, sewr qil. Qizimiz bashqilarning tesirige uchrap ketken oxshaydu. Yénimizda bir mezgil tursa tüzilidu dédi.

Akif ependining éytqanliri qarimaqqa toghra idi, chünki özge heqiqeten tesirge uchrighanidi, lékin bu dadisi éytqandek ötkünchi hewes emes, belki imanning tesiri idi.

Özge kelgili bir hepte boldi. Öyde téxiche köngülsiz keypiyat höküm sürüwatatti. Erzurumdiki waqtida, nurjan hede özgege dosti salihe xanimning adrisini bergenidi, özge bügün u ayal bilen körüshmekchi boldi. U öydin chiqish aldida:

— apa! nerse kérek sétiwalghili chiqimen, dédi.

— bu kiyimliring bilen chiqsang bolmaydu, xeq körse néme deydu?

— körse körsun. Kiyimlirim bir obdan turmamdu?!

— özge, tola achchiqimni keltürme! men séni mushundaq qilar dep béqip chong qildimmu?

......

Qizining jawab bermiginini körgen türkan xanim ümidlendi de, awazini sipaye chiqirishqa tiriship:

— jénim qizim, manga qara! séning kélechiking üchün héchnémimizni ayimiduq. Déginingni qilip bérip chong qilduq, dédi.

— méni chong qilghanliqinglar üchün silerge ita’et qilishim kérek iken de?

— elwette. Bu bizning ata aniliq heqqimiz.

— éytqanliring toghra. Lékin allah bizni yaratti, yaratqanliqi üchün bendilirining özige qulluq bildürüshini telep qilidu. Eger u bizni yaratmighan bolsa, senmu méni tughup, chong qilalmaytting. Bu jeryanda allah sanga her da’im yardem qildi. Emdi oylap baqqin, bizge ata qilin’ghan németler üchün yaratquchigha qulluq qilamduq yaki otturida wasite bolghuchilarghimu?

— kallamni élishturma. Sendin néme ümidlerni kütkenidim. Chet elge chiqirip, oqutmaqchidim téxi.

Türkan xanim bir nersini ésige alghandek tuyuqsizla soridi:

— he rast, sen mektepni qandaq qilding? Mekteplerde romal artish cheklen’gen tursa, sen mektepke qandaq bériwatisen? Yaki...

Ayaghlirini kiyip bolghan özge apisigha jawab berdi:

— mektepke baralmidim, kallisi qatmalliship ketken bir ochum qashshaq rehberler béshimdiki bir métirliq rexttin qorqup, méni bilim élish hoququmdin mehrum qildi.

— qulaqlirimgha ishenmeywatimen. Sen medeniy turmushning néme ziyinini kördüng? Éytqine qéni, xeqler aygha chiqiwatsa, sen yerde yalang’ayagh yürisen. Mektep, diplom dégenler séning üchün bir tiyin ikende?

— kechte körüshermiz apa, dep ishiktin chiqti özge.

Türkan xanim esebiyleshken halda öz özige:

— yaq, emdi yol qoysam bolmaydu. Sewrningmu chéki bar, buni bir qorqutup qoyush kérek, deytti.

Özge bilen salihe xanim tonushup mungdashti. Salihe xanim bekmu xushpé’il, bilimlik ayal idi. Ular xéli uzun’ghiche paranglashqan bolsimu, özge a’ilisidiki ehwal toghruluq éghiz achmidi. Namazdiger waqti yéqinlap qalghanidi, özge pürkenjisini artip, salihe xanim bilen xoshliship chiqti. Udul kitabxanigha bérip, bir ikki parche kitab sétiwalghandin kéyin, öyge mangdi. Özgening turupla köngli aylan’ghandek bolatti yu: «belkim apam bilen qilishqan munaziridin bolsa kérek» dep özini bezleytti. Öyge yétip bérip, ishik qongghuriqini basti. Türkan xanim qolidiki papirusning külini qéqiwétip, ishik aldigha keldi de, ishikni qiya échip:

— kim? Dep soridi. Apisi özgeni qesten tonumighan boluwélip, jawabini kütüwatatti.

— apa, ishikni achqine!

— sen kim? Tonuyalmidim, yoqal, yoqal, yoqal!... Dep warqiridi we ishikni özgening yüzige jaqqide yépiwetti.

Özge apisining bunchiwala qilip kétishini oylimighachqa, néme qilarini bilelmey bir haza dangqétip turup qaldi. Barghudek yérimu yoq idi. Qoshnilarning körüp qélishidin ensirep, derhal yolning nérisidiki mesjidke qarap mangdi. Taharetxanining ayallargha mexsus bölümide taharet alghandin kéyin, mesjidning üstünki qewitige chiqti. Ayallar bölümi terepke qélin perde tartiwétilgenidi. Özge namazdigerni oqughandin kéyin, perwerdigarining özige yardem bérishini, heqiqet yolida batillargha bash egmesliki üchün küch quwwet ata qilishini tilep du’a qildi. Du’adin kéyin, somkisidin yéngi alghan kitabini élip, bir nechche waraq oqughan bolsimu, kallisigha héchnéme chüshmidi. Kitabni qoyup, tekchidiki qur’an kerimni aldi de, udul kelgen bir betni échip oqushqa bashlidi:

«nun. Qelem bilen we ular yazghan nersiler bilen qesemki, (i muhemmed) sen perwerdigaringning né’miti bilen, (mushriklar éytqandek) mejnun emessen. Muqerrerki, sen elwette öksimes sawabqa érishisen. (i muhemmed) sen heqiqeten büyük exlaqqa igisen. Kelgüside qaysinglarning mejnun ikenlikini sen körisen, ularmu köridu. Shübhisizki, séning perwerdigaring özining yolidin azghanlarni obdan bilidu, hidayet tapquchilarnimu obdan bilidu. Inkar qilghuchilargha ita’et qilmighin. Ular séning (özliri bilen) madara qilishingni, shuning bilen özlirining (sen bilen) madara qilishini arzu qilidu. Qesemxor, pes, gheywetxor, suxenchi, béxil, heddidin ashquchi, gunahkar, qopal, uning üstige haramdin bolghan adem (yeni welid ibni mughire)ge ita’et qilmighin. Bizning ayetlirimiz uninggha oqup bérilse, uning mal mülki we oghulliri bolghanliqi üchün ,‹(bu) burunqilarning hékayiliridur› deydu.»

Özge könglide:«ita’et qilmaymen, perwerdigarim. Séning emringge xilap bolghan héchbir nersige ita’et qilmaymen» dédi we sürining axirini oqudi: «qur’an peqet tamam ehli jahan üchün wez nesihettur.»

Özge özining bu ayetlerni oqup qélishining tasadipiyliq emeslikini hés qildi. Allah ta’ala néme qilarini bilelmey turghan özgege qur’an arqiliq: «sewr qil we niyitingdin yanma» dep jawab bériwatatti.

Namaz shamning waqti kirgenidi, özge ornidin turup, namaz shamni oqudi we bir hazaghiche néme qilarini bilmey xiyal sürüp olturushqa bashlidi. Namazdin kéyin, mesjidning chiriqi öchürülüp, ishikige qulup sélindi. Shunga kitab oqushqimu amal qilalmidi. Tesbih siyrip olturup, mügdek basqandek hés qilghan bolsimu, uxlimasliqqa tirishti. Chünki téxi xupten namizini oqumighanidi.

Xupten namizimu oqulup, jama’et chiqip ketti. Shunche chong mesjidte yalghuz qalghan özgeni sür basqandek bolup, ichide süre feleq bilen süre nasni oqudi. Andin bu sürilerning menisini oylidi, shundila köngli jayigha chüshkendek boldi. Chünki u özini alemlerning perwerdigari allahqa tapshurghanidi. Kimmu özgeni uningdin yaxshi qoghdiyalaytti?!

Köp ötmey, özge uyqugha gherq boldi. Chüshige nurjan hedisi kirdi, nurjan hedisi özgege:

— qéni kel, bizni saqlap qaldi... Dédi. Özge ornidin turup, nurjan hedisining arqisidin mangdi. Ular manga manga, bük baraqsan bir bostanliqqa kirdi. Bostanliqning otturisigha jaylashqan öyning aldigha kelginide, ishikni ap’aq saqalliq bireylen achti. Nurjan hede ishikni achqan kishige salam bergendin kéyin, özgeni bashlap öy ichige kirdi. Nurane yüzlük bir ayal etrapida chöridep olturghan ayallar jama’itige bir nersilerni chüshendürüwatatti. Özge:

— nurjan hede, bu kim? Dep soridi. Nurjan: «gep qilma!» dep isharet qildi, özge ayalning sözige qulaq saldi:

— her kim özining némige étiqad qilidighinini ispatlishi kérek. Imanning imtihani bar, iman imtihanidin ötelmigenler külpetlik aqiwetke duchar bolidu.

Özge birdinla yoghan bir ömüchük kördi, nurjan hede külümsirigen halda:

— singlim özge, ömüchük sürisi yadingdimu? Dédi.

Özge mu’ezzinning awazidin chöchüp oyghandi, chüshining dawamini körelmidi. Bamdat waqti bolghanidi.

— allahu ekber, allahu ekber!...

Özge ezanning mahiyitini oylashqa bashlidi. Nurjan hede bu heqte mundaq dégenidi: «ey qérindashlirim, sözlirimge qulaq sélinglar! allahu ekber, yeni allah büyüktur. Ezan — nida, chaqiriqtur. Ezan awazini anglighininglarda özenglarning namazgha chaqiriliwatqanliqinglarni bilish bilen birge, künlerning biride allahning huzurigha chaqirilidighanliqinglarnimu yadinglardin chiqarmanglar. Ezan silerge mehsher künini esletsun. Belkim bügün bu chaqiriqqa awaz qoshmasliqinglar mumkin, emma qiyametning chaqiriqigha awaz qoshmay heddinglar emes. Ezanni mushundaq idrak qilinglar we derhal ornunglardin turup: lebbeykellahumme lebbeyk, i rebbim, sanga keldim, chaqiriqinggha awaz qoshup keldim! denglar. Nepsinglargha hergiz boyun egküchi bolmanglar, chünki islamda ixlas hemmidin muhim. Yürekke, qelbke singmigen imanning emeliyette eks étishi mumkin emes. Shunga imanni eng awwal yürekte, andin wujudta hökümran orun’gha chiqirish, allah razi bolmaydighan herqandaq ishta, herqandaq shexske boyun egmeslik kérek.»

Özgening xiyali mu’ezzining: «qedqametissalah» dégen sözi bilen üzüldi. Taharet élishi kérek idi, emma talagha chiqsa, bashqilarning xata chüshinip qélishidin qorqti. «qandaq qilish kérek? Ejiba, bu ehwalda teyemmum qilsa bolarmu?» dep oylidi özge. U: «su ishlitishke imkaniyet bolmighanda teyemmum qilsa bolidu» dégen qa’idini biletti, lékin hazirqi ehwali bu qa’idige chüshermu? Özge könglide: «perwerdigarim, méni meghpiret qilghin» dep du’a qildi, andin aliqinini tamgha tegküzüp, teyemmum qildi we bamdat namizini oqudi.

Birdinla özgening yadigha héli körgen chüshi keldi. He rast, chüshide nurjan hedisi: «ömüchük sürisi...» dégenidighu? «ömüchük»ning erebchisi néme bolghiydi? Nurjan hedisi özgege éytip bergen bolsimu, özge esliyelmeywatatti. Ejiba, bu chüshi némidin dérek béridighandu?

Özge derhal qur’anni élip axturushqa bashlidi. «mana taptim» dédi özge, «süre enkebut»ning astigha: «enkebut erebche ömüchük dégen menini ipadileydu» dep yézilghanidi. Özge sürini oqushqa bashlidi:

«elif, lam, mim. Insanlar ‹iman éyttuq› dep qoyush bilenla sinalmay terk étilimiz dep oylamdu? Ulardin burun ötkenlerni biz heqiqeten siniduq. Allah (imanida) rastchillarni choqum bilidu, (imanida) yalghanchilarnimu choqum bilidu...». Démek, allah ta’ala «iman éyttim» dégen özgeni sinaqtin ötküzüwatatti, bu bir imtihan idi. Özge sewr qilishi we hergizmu waz kechmesliki kérek idi.

Türkan xanim we yoldishi kéchiche tik olturdi. Akif ependi ayaligha qattiq achchiqlandi we eger qizining béshigha birer palaket kélip qalidighan bolsa, türkan xanimdin ajriship kétidighanliqini éytti.

Özge péshin namizini oqup bolup, téléfon qilish üchün sirtqa chiqti. Bügün dem élish küni bolghachqa, dadisi öyde bolushi mumkin idi. «ejiba, saqchigha melum qilghanmidu?» dep oylaytti özge. Téléfonni dadisi aldi. Özge:

— dada!... Dédi.

— özge, qizim nedisen?

— qararinglarni sorap béqish üchün téléfon qilghanidim.

— sendin bekmu ensiriduq, jénim qizim, öyge qaytip kelgin!

— méni mushu halim bilen qobul qilsanglar qaytimen.

— maqul, sen awwal qaytip kelgin. Qalghan gepni kéyin qilisharmiz. Hazir nedisen?

— bolidu, hazirla barimen.

Özge öyge qaytip, udul hujrisigha kirip ketti. Héchkim uning kéchiche nege bérip, nede turghanliqini sorimidi. Türkan xanim: «reswa bolduq, bu qiz xelqi alemning aldida yüzimizni yerge qaratti» dep yighlaytti. Akif ependi qizi bilen bu heqte bir nechche qétim sözleshken bolsimu, özge: «bu méning imanim, étiqadim. Buningdin waz kéchishim mumkin emes» dep jawab bergenidi.

Türkan xanimning yéqinliri özgening ehwalini anglap, gheywet shikayetni bashliwétishkenidi. Ularning échin’ghan nezerde qarashliri türkan xanimni téximu tériktüretti. Qizining dostliri aldida özini yerge qaratqinini oylisila, quyqa chachliri tik turatti. Shunga qizigha artuqche gepmu qilmaytti, qilghan teqdirdimu tene gepler bilen zehirini sanjiytti. Özge bolsa, amalining bériche apisigha yaxshi mu’amile qilishqa tirishatti. Iman mesilisidin bashqa ishlarda apisining geplirige qarshi chiqmaytti.

Alte ay mushundaq köngülsizlik ichide ötüp ketti. Bir küni, nurjan hede özgege téléfon qilghanidi, téléfonni apisi élip, nurjan hedini éghizgha alghusiz gepler bilen haqaretlidi. Özge bu ishqa tolimu azablandi. U özining yene qachan’ghiche berdashliq béreleydighanliqini bilmeytti. Sirtqa chiqish, kitab oqush, téléfon qilish qatarliq ishlirining hemmisi cheklen’genidi. Apisi öyde radi’o we téléwizorning awazini bolushigha échip, özgeni zériktürüsh üchün barliq amal charini ishqa salatti.

Bir küni özge yuyuniwatqinida, apisi uning hujrisigha kirip, hijablirini yirtip pare pare qiliwetti. Özge munchidin chiqip, muzlighandek boldi de, jilitkisini élish üchün kiyim ishkabini échip, dangqétip turupla qaldi we: «ah xuda! peqetla ishen’güm kelmeywatidu. Bu peqet fransuzlarning, yehudiylarning mentiqisi. Allahning düshmenliridin bashqa kimmu hijabtin nepretliner?» dep pichirlidi. Özge apisining haman bir küni mushundaq qilidighanliqini pemligenidi we her éhtimalgha qarshi hijabtin yene birni élip, yastuqining astigha tiqip qoyghanidi.

Özge kiyinip, nerse kéreklirini yighishturup, teyyar boldi. Yirtilghan hijabni kariwitining üstige qoyup qoydi we apisigha körünmeyla öydin chiqip ketti.

«ah xuda! heqiqeten qorqunchluq ishlar boluwatidu. Emdi nege bérip, kimning ishikini chékermen? Kétiwatimen, emma nege bérishimni bilmeymen. Ejiba, buni hijret dégili bolarmu? Allah ménimu mekkidin ayrilishqa mejbur bolghan muhajirlar qatarida körermu? Kitablardin oqushumche, mekkidin ayrilish ulargha bekmu éghir kelgeniken. Emma allahning raziliqini közligen kishige herqandaq qiyinchiliq asan tuyulidu. Ishinimenki, bu qiyinchiliqlarda rohim téximu tawlinidu. Nurjan hedining déginidek, medinining sa’aditige érishish üchün, mekkining sinaqliridin ötüshimiz we buning üchün emmar, bilal we sümeyyelerdek jenggiwar rohqa ige bolushimiz kérek.»

Bularni oylawétip, özgening kallisi birdinla yorup ketti. «toghra, nurjan hedining yénigha baray. U bir amalini qilidu.»

Özgening öydin chiqip ketkinini bilgen türkan xanim tolimu ensiridi. Shundaqtimu: «kechkiche kélip qalar» dégen ümidte saqlap baqti. Emma u xatalashqanidi, chünki özge emdi qaytip kelmeytti. U qizining hujrisigha kirip, kitab we xatire depterlirini axturdi. Terep terepke téléfon bérip qizini sürüshtürgen bolsimu, héchbir yip uchigha érishelmidi. Akif ependi axiri chidiyalmay, xotunigha zerde bilen:

— boldi, ete sürüshtürersen. Erzurumgha ketken bolsa, ete aran yétip baralaydu, dédi.

— xep, qizimning béshini qaydurghan u mute’essiplerni tépiwalidighan bolsam, qizimgha qilghanlirini burnidin bulaq qiliwétimen!

Akif ependi:

— boldi bes! özengni bésiwal. Séning destingdin bu ish mushundaq chongiyip ketti. Qizim bolmisa men yashiyalmaymen, uqtungmu? Emdi kallangni silkiwetmiseng, qizimizni biraqla qoldin chiqirip qoyimiz, dep warqidi.

— men peqet chidiyalmidim, méningmu halimgha yetkin. Taqet qilghuchilikim qalmidi. Qizim momisidinmu better bolup ketti. He rast, u momisining qéshigha ketken bolushi mumkin, dédi we derhal téléfon turupkisini qoligha aldi. Lékin özgening u yergimu barmighanliqini uqup, lasside bolup qaldi. Del shu chaghda, arif ependilerning ishik qongghuriqi chélindi. Ishikni achqan meryem xanim:

— özge senmiding? Némandaq özgirip ketting? Qéni, öyge kirgin! dédi we özgeni öyge bashlighach, téxi hélila türkan xanimning téléfon qilghanliqini, ularning bekmu ensirigenlikini éytqandin kéyin:

— xalisang, ulargha xewer bériwéteyli, dédi.

— yaq, hazir waqti emes. Silerge malal kelmise, momamning qéshida bir nechche kün turay dep kelgenidim.

— bu néme dégining? Taghangning öyimu öz öyüngdek, xatirjem turuwergin. Öyde balilarmu yoq, séning kelgining bir hésabta bizgimu yaxshi boldi.

— ayshen yoqmu?

— u dem élish künliri kélidu. Bu hepte axiri kelmeydighan oxshaydu. Yunusmu öylük ochaqliq bolghandin béri, hepte on künde bir kélip qoyidu.

Özge udul momisining hujrisigha kirdi. Jemile momay newrisini körüp, közlirige ishenmey qaldi, ikkisi séghinish bilen quchaqliship körüshti. Bir azdin kéyin meryem xanim chay raslap, ularni chaqirdi. Özge chay ichkech béshidin ötkenlerni bir birlep sözlep berdi. Özgening sözliridin köngli bekmu yérim bolghan jemile momay ichide: «bir ana öz ewladini bilip turup otqa ittiremdighandu?» dep oylidi. Diplom sewdasi meryem xanim échin’ghan halda:

— qizim, ularning sözlirimu yolluq. Mektepke barmisang, diplomni qandaq alisen? Kashki mektep ichide béshingni échip yürüp oqushungni püttürüwalghan bolsang, oqush tügigende bir gep bolatti, dédi.

— mektep pütkendin kéyn qandaq qilimen? U waqitta pénsiyege chiqqiche bir échip bir yépip yürüshke toghra kélidu. Yengge, bu xalighanche échip yépip yüridighan nerse emes, belki allahning emri. Sen bundaq déseng, allahning emrige bilip turup xilapliq qilghan bolisen.

— qizim! héch bolmighanda öz néningni özeng tépip yéyeligüdek halgha kéliwalsang yaxshi bolatti. Yaxshi künning yaminimu bar emesmu?

— yengge! menmu del yaxshi künning yamini bolup qalmisun dep, allahning emrlirige ri’aye qilishni uyghun kördüm. Ölgende imansiz kétip qalsam, diplom manga yardem qilalamdu? Emdi méning sözlirimni diqqet qilip angla! manga ikki ilahtin emr keldi.

Meryem xanim chöchügen halda:

— towa dégine qizim! dédi we ichide: «way isit! yap yash turup kallisidin kétiptu» dep oylidi.

Özge:

— elwette deymen, towa déyishtinmu ewzel ish yoq, emma men hazir towa dégüdek gep qilmidim. Allah yalghuzdur we méning ilahimdur. Ikki ilahning birinchisi, heqiqiy ilah bolghan allahtur. Allah manga: «herqandaq shara’it astida béshingni échishinggha ruxset yoq» dédi. Ikkinchisi bolsa, özini ilah dep atiwalghan, allahning qanunigha qesten qarshi chiqiwatqanlar bolup, ular: «béshingni ach» dédi. Men bir musulman bolush süpitim bilen heqiqiy ilah bolghan allahning qanunlirigha ita’et qilishni tallighinim xatamu?

— yaqey, xataghu emes, lékin allahning rehmiti köpqu? Belki kechürüwétishi mumkin.

— sen qandaq bilisen?

— némini?

— allahning kechürüwétidighanliqinichu?

Jemile momay ikkisining sözliridin bi’aramliq hés qilip, gepning témisini yötkimekchi boldi we özgege qarap:

— qizim! apanglargha xewer béreylimu? Ular ensirep, saqchigha xewer qilip yürmisun yene, dédi.

— xatirjem bol, ular saqchigha xewer qilmaydu, chünki abruyigha tesir yétishidin qorqidu. Ensirise ensirisun. Ulargha téléfon bermeymen. Yunuslar qandaqraq turuwatidu?

Meryem xanim maxtan’ghan halda:

— köp shükri, hal küni tolimu yaxshi, öyide héchnémisi kem emes, toqquzi tel.

— shundaqmu? Ayshenchu?

— uningghimu chay ichürüsh aldida turuwatimiz. Yigiti ikkisi bir birini tolimu yaxshi körüshidiken. Bizmu ularning arisigha kirmiduq, sen sorisang ésimge kéliwatidu, nechche kündin béri téléfon qilipmu qoymidi, néme ish qiliwatqandu?

Arif ependi bu paranglardin xewersizla özgening öyige téléfon qilip, özgening bu yerde ikenlikini, shunga ularning ensirimeslikini éytip qoydi, özgening ata anisining yüriki ornigha chüshti.

Hesh pesh dégüche özgening kelginigimu bir hepte bolup qaldi. Bu jeryanda ayshen öyge birer qétimmu téléfon qilip qoymidi. Meryem xanim bir küni uning ish ornigha téléfon qildi, lékin xizmetdashlirining: «ayshen bir heptilik ruxset alghanidi» dégen sözini anglap heyran qaldi we kallisida: «u nege ketkendu? Söygüni bilen qéchip ketkenmidu ya? Qachmisimu, biz uni bermeymiz démigeniduqqu?» dégenlerni oylidi. Shundaqtimu, derhal yoldishigha téléfon qilip, ehwalni éytti. Qulaqlirigha ishenmey qalghan arif ependi derhal bursigha qarap yolgha chiqti. Bursigha chüshüpla, udul ayshenning turalghusigha bardi. Ishikni shunche qaqqan bolsimu, héchkim achmidi. Shuning bilen, qulupni buzup ichige kirgen arif ependi köz aldidiki échinishliq menzirini körüp hoshidin ketkili tas qaldi. Ayshen ésilip ölüwalghan bolup, jesidi torusta pulanglap turatti...

* * * * *

Etisi, gézitlerning hemmiside mundaq xewer yézilghanidi: «ashiq ölüm élip keldi, güzel ayshen söygünining tashlap ketkinige chidiyalmay ölüwaldi. Tekshürüsh netijiside, ayshenning hamilidar ikenliki éniqlandi.»

Shundaq, ayshen aldamchi söygüning qurbanigha aylan’ghanidi.

Akif ependi bu weqeni radi’oning etigenlik xewerliridin uqti we derhal yalowagha qarap yolgha chiqti. Özge apisi bilen körüshkinide béqishlirigha nurghunlighan chongqur meniler yoshurun’ghanidi, emma apisining buni chüshen’güchiliki yoq idi.

Bu tuyuqsiz weqe pütün a’ilidikilerni tügeshtürüwetti. Bolupmu, meryem xanimning héch dermani qalmidi. Ayshenning namizi chüshürülup, tawuti mürilerge élindi. Kishiler xuddi méyitni tézraq depne qiliwétishke aldirawatqandek körünetti.

Tawut élip méngilghanda, meryem xanim qulaqni pang qiliwetküdek derijide nale peryad kötürdi. U özining mes’uliyetlirini tamamen untup, qizining paji’elik ölümige seweb bolghanlarni toxtimay tillap qarghaytti. Ayshen ölüwélishtin burun bir parche xet qaldurup qoyghan bolup, xéti qisqa, lékin menilik idi. Xette mundaq déyilgenidi: «apa, dada! eslide momamning éytqanliri orunluq iken. Men nepsimning qurbanigha aylandim, ölümümge héchkim jawabkar emes. Méni kechürünglar!»

Ayshenning ölümidin kéyin, jama’et her axshimi ularning öyige yighilip qur’an oqushqa bashlidi, bu bir hepte dawamlishatti. Hayat waqtida qur’anni pisentigimu élip qoymighanlar üchün ölümidin kéyin yette kün qur’an oqush...? Emeliyette qur’an peqet tirikler üchün yol körsetküch we hayat kompasi idi.

Aridin bir ay ötti. Özge téxiche öyge qaytmidi, qaytishnimu oylashmighanidi. U momisi bilen bir hujrida turuwatatti. Momisi ikkisi axshamliri uyqusi kelgiche kitab yaki qur’an oquytti. Özge bu axsham muqawiliri konirap ketken qur’anni kitab jazisidin élip, momisigha:

— bügün buni oquyli, dédi. Qur’anni échishigha ichidin bir konwért yerge chüshti. Özge qiziqsinip konwértni qoligha aldi we momisidin:

— bu néme? Dep soridi.

— ekelgine körüp baqay. He, bumu? Héchnéme.

— mexpiyetlik oxshimamdu?

— héchkimge éytmisang, dep bérimen.

— maqul, démeymen.

— yunusning bir dosti bar idi, héliqi ata anisi yoq bala. Ismi ömerghu deymen?

— he, he, shu. Héliqi dindar bala.

— uninggha ayshen arqiliq pat pat pul ewetip turattim. Bular shu ewetilgen pullarning talonliri, bu yerge qisturup qoyup, untup kétiptimen.

— tolimu yaxshi ish qipsen moma. Pul déwiding, bir ish yadimgha keldi, dédi we momisining yénigha kélip, pichirlap:

— men yunustin bir az gumanlinip qaldim.

— qandaq deysen?

— uning azghine ma’ashi bilen undaq heshemetlik turmush kechürüshi senche normal ehwalmu?

— men pul ishlirini bek bilip ketmeymen.

Jemile momay sözni bashqa yaqqa burimaqchi bolghan bolsimu, lékin özge:

— shundaqtimu, bir idaride boghaltirliq qilip alghan ma’ash bilen bundaq turmushqa érishkili bolattimu? Dédi.

— rastini éytsam, menmu gumanlan’ghan idim. Bir qétim nurten ikkisi warqiriship qaldi.

— néme sewebtin?

— yunus nurtenning déginini élip bermeptimish, kembeghelchilikte yashawétiptimish. Yighip éytqanda, nurten toymighurluq qiliwatidu.

— méning közitishimche, yunusning din’gha bolghan qiziqishidin esermu qalmighandek turidu. Burun bu ishlargha anche munche köngül böletti.

— hey... Qizim! er kishi üchün dindar ayal tolimu muhim.

— allah aqiwitini xeyrlik qilsun! u aghinisi hazir néme ish qiliwatqandu?

— bilmeymen. Boldi, emdi uxlayli. Bolmisa, tehejjüd namizigha qopalmay qalmayli yene.

Ömer faruq bolsa, eskerliktin qaytip kélip, mumin akisining öyide ijarige olturuwatatti. U eskerliktin kelgiche, mumin akisi uninggha ish tépip qoyghanidi. Ömer faruq turmushini orunlashturuwalghandin kéyin, heptide üch axsham diniy ilim élish üchün derske bérishqa bashlidi. Waqti chiqsila, köprek kitab oqushqa tirishatti.

* * * * *

Etisi, esir namizi waqti idi. Meryem xanim krisloda yighlap olturatti. Özge pütün ishlirini tügitip, chay demlidi. Awwal momisigha, andin meryem xanimgha chay tutti. Shu esnada téléfon jiringlidi. Özge téléfonni élip:

— yaxshimu siz... He, nurtenmu sen? Dédi.

Nurten yighlawatatti. Özge öydikilerge chandurmasliq üchün, özini tutuwalghan halda:

— qandaqraq turuwatisen, néme boldi? Dep soridi.

— yunusni saqchi tutup ketti.

— némishqa?

— derhal kelgen bolsanglar, depla téléfonni qoyuwetti nurten.

Özge: «néme derkin» dep qarap turghan momisi bilen meryem xanighamgha:

— nurten bizni bir kélip kétinglar deydu, dédi.

Meryem xanim:

— néme boptu? Bek jiddiy ish bolmisa, axshamliqqa bararmiz, dédi.

— yunusqa bir ish bolghan oxshaydu.

— yene soqushup qaptimu? Bichare balam tiriship tirmiship pul tépipmu, yene xotunining közini toyghuzalmaywatidu. Kim bilidu, yene némige közi chüshti.

Yunuslarning öyige bérip, heqiqiy ehwaldin xewer tapqan meryem xanim shu yerdila hoshidin ketti. Köpchilik uni aldirash ténesh doxturxanigha élip bérishqa mejbur boldi.

. . . . .

Etisi, ömer faruq ishqa kétiwétip, minibusta tépiwalghan gézittiki bir xewerni yénish yénishlap oqudi. «del özi shu» dep oylaytti ichide. Xewerde mundaq yézilghanidi: «××××× shirkitining boghaltiri yunus shahin xro’in sétiwatqanda qolgha élindi.»

Ömer faruq tolimu azablandi, ish ornidin ruxset sorap, udul türmige bardi we qattiq tekshürüshlerdin kéyin, körüshüsh ornigha kirdi. Yunus ömerni demalliqqa tonuyalmidi. Ömer:

— essalamu eleykum! méni tonudungmu? Dédi. Yunus:

— he, ömer faruq senmiding? Bu yerge kélishingni peqet oylimaptimen, dédi we xijilliq ilkide yerge qaridi. Ömer uninggha teselliy bérip:

— hemme kishi xatalishidu. Muhimi xataliqini tonup, pushayman qilish, dédi. Yunus chüshkün awazda:

— aghine! bir emes, mingbir pushayman qiliwatimen. Emma bolghuluq boldi....

— qandaq bolup bu ishni qilip salding?

— sorimayla qoy. Ah, séning éytqanliring toghra chiqti.

— qaysini deysen?

— untup qaldingmu? Bu toghruluq köp sözleshken iduqqu?

— he, emdi chüshendim. Bu zeherni özeng chekmigensen?

— yaq, pütünley öyde quliqim tinjisun dep qilghanidim. Dostum, sanga éytsam, men yalghan söygü we menpe’et üstige qurulghan nikahning qurbani boldum.

— özeng chekmigen bolsang, yaxshi boptu. Elwette, insan özige rawa körmigenni bashqilarghimu rawa körmesliki kérek. Lékin bolghuluq boldi. Manga qara, birer nersige éhtiyajing bolsa, men her zaman teyyar. Eqidemge zit kélidighan ish bolmisila, herqandaq telipingni orunlaymen.

Yunus ongaysizlinip:

— sen eskerlikke ketkende, men birer qétimmu izdep qoymighanidim, dédi.

— héchqisi yoq, men minnet qilmaymen.

Ömer yunusning unimighinigha unimay pul tutquzup qoydi we uninggha kitab ekélip béridighanliqini éytti. Ular xoshlishiwatqanda, hijabliq bir qiz bir momayning qoltuqidin yöligen halda körüshüsh öyige kirip keldi. Ömer jemile momaygha yol bériwétip, közi ixtiyarsizla özgege qadilip qaldi yu, allahning: «mu’min erlerge éytqinki, namehremlerge tikilip qarimisun» dégen emrini yadigha élip, derhal közini élip qachti.

Lékin eshu bir qarash bilenla özgening yarishimliq hijabi ichidiki güzel ruxsarini körüp yétish tes emes idi.

Özge momisini olturghuzup, özi bir chetke ötüp turdi. Yunus momisini ömer faruqqa tonushturdi, momay newrisige nesihet qildi. Meryem xanimning doxturxanigha kirip qalghanliqi üchün kélelmigenlikini éytti. Ömer ketmekchi bolup turushigha, momay:

— oghlum! senmu méning balamning ornida. Aldirash bolmisang, sirtta bir’az saqlap turalarsenmu? Men yashinip qaldim, séning yardiminggha éhtiyajim bar, dédi.

— elwette saqlaymen moma, dédi ömer we chiqip ketti.

Yunus dadisining özidin renjip kelmiginini anglap, tolimu azablandi.

Ular xoshliship chiqqinida, ömer türmining sirtida saqlawatatti. Üchi yéqinla yerdiki baghchigha kirdi, özge momisini bir orundaqqa jaylashturup qoyup, özi sel néridiki orunduqqa bérip olturdi we somkisidin kitabini chiqirip, oqushqa bashlidi. Jemile momay ömerge:

— yunus sen bilen dostliship yürgen chaghlirida xélila ongshilip qalghanidi. Uni tashliwetmey, yardem qilip turghin, dégendin kéyin, ömerning ehwalini soridi. Ayrilidighan waqitta:

— oghlum! kéler qétimqi körüshüsh künide méni bille élip kelgin, bolamdu? Dep ötündi.

Ömer bu méhri illiq momayni tolimu yaqturup qalghanidi:

— elwette bolidu, moma. Choqum shundaq qilimen, dep jawab berdi.

Qaqwash momayning meqsiti kéyinche ashkara boldi. Eslide u ömer faruqni obdan közitip, newrisi özgege chétip qoymaqchi bolghanidi. Ishlar köngüldikidek yürüshüp, axirida ömer bilen özge toy qildi.

Toy arif ependilerning öyide ötküzüldi. Türkan xanim yene «xelqi alem»din qorqup, bu diniy toygha qatnishishni ret qildi.

Ömerning nikah ishlirini mumin akisi we eqa’id, fiqhi ustazliri ata bolup béjirdi.

Toydin kéyin, özge bilen ömer jemile momayni qayil qilip, özlirining öyige köchürüp keldi. Bu bextlik bir a’ile kishilirining ortaq niyiti qur’an, sünnetke emel qilish we allahning raziliqigha érishish idi.

Özge we ömer bir birini tolimu yaxshi köretti. Ularning söygüsi yalghan sewda emes, belki mustehkem asas üstige qurulghan heqiqiy muhebbet bolghanliqi üchün, özlirini tolimu bextlik hés qilatti.



[1] süre nisa, 17 we 18 ayetler.

[2] süre nisa, 17 we 18 ayetler.

[3] süre esr.

[4] süre tewbe 24 – ayet.



Menbesi: Teklimakan Uyghur Neshèriyati